skanuj0061 3

Dezintegracja systemu fonologicznego v\ ula/ji

[Spnmwil:inic Poznuńskkgo Towarzystwu Pr/.yjitcićł Nauk S-ł¹ 1 *170 lii

Historia badań naukowych nad afazją liczy niewiele ponad sto lat. Jako datę wstępny uznaje się zwykle wystąpienie P. Broki na posiedzeniu Paryskiego Towarzystwa Antropologicznego w 1861 r. Wyodrębnione przez siebie zaburzenie Broca nazwa! terminem afemUr. używany w chwili obecnej termin ufasja został wprowadzony do literatury nieco później przez Trousscau [...). Liczba prac omawiających różnorakie aspekty afazji wzrosła do kilkunastu tysięcy pozycji, ale mimo intensywnych badań niemal powszechnie stwierdza się. że afazja nie należy do zagadnień w sposób zadowalający wyjaśnionych i zinterpretowanych.

Językoznawczy odcinek badań afazji ma znacznie krótszą historię, choć zc znaczenia takich badań dla językoznawstwa zdawano sobie sprawę od dawna. Np. badania te w pełni docenia! twórca fonetyki eksperymentalnej P. Rousselol, który w materiale zaburzeń mowy poszukiwał potwierdzeń dla niektórych spornych problemów fonetyki, np. w sprawie sylaby. Jednak za właściwy początek systematycznych badań uznać należy dopiero studium R. Jakobsona: Kimlerspradtc. Aphasie, wtd allgememe Lautgczctzc [69]. Jakobson też w sposób najpełniejszy i najbardziej wartościowy kontynuuje te linie badań, por. np. d rugą część książki: Podstawy języku    „Dwa aspekty

języka i dwa typy zakłóceń afaiycznych" [71], Czytając Jakobsona odnosi się jednak wrażenie, że zaburzenia mowy i ich symptomy poddane zostały daleko idącej selekcji i stanowią ilustrację tez powstałych niezależnie od tego materiału.

Zamierzam tu przedstawić kilka uwag o zaburzeniach systemu fonologicznego w afazji. Obserwacje prowadziłem u 20 pacjentów Kliniki Neurochirurgii Akademii Medycznej w Lublinie kierownik prof. dr H. Koźniewska) i w Poznaniu (kierownik prof. dr H. Powiertowski)⁵ L

Deformacje systemu fonologicznego w afazji przejawiają się w ró/norak i sposób. Zewnętrznie wydzielić mo/na następujące formy odkształceń odnoszące się do dźwiękowej strony języka:

1)    substytucje (zamiany, podstawianie) fonemów—jest to grupa najbardziej reprezentatywna i zarazem najliczniejsza; możemy wyróżnić tu jeszcze dwie podgrupy: substytucje niezależne od kontekstu i substytucje zależne od

/ kontekstu:

2)    różnorakie zmiany prowadzące w efekcie do odkształcenia budowy fonologiczncj wyrazu: metateza, redukcja grup spółgłoskowych, elizja spółgłosek po/a grupami, eli/ja grup spółgłoskowych, elizja sylab i grup głosek, epenteza, kontaminacje itp.;

3)    zmiany artykulacji dźwięków nie naruszające ich cech fonotogicznych;

4)    zmiany tempa mówienia;

5)    zniekształcenia elementów suprasegmentalnych;

6)    różnorakie zmiany kombinowane.

Pod względem ilościowym obserwujemy równie bogatą różnorodność od deformacji jednego fonemu w wyrazie do całkowitego rozbicia wyrazu, który nie może już być dekodowany przez odbiorcę. Zajmuję się przede wszystkim deformacjami wymienionymi w punkcie pierwszym i to tylko tymi, które nie są uzależnione od kontekstu. Dostarczają one informacji o budowie normalnego systemu fonologicznego, najczęściej — o pokrewieństwie fonologi-cznym poszczególnych elementów systemu.

Najbardziej podatna na zniekształcenia jest kategoria dźwięczności. Deformacje tego typu obserwuje się u wszystkich chorych (w różnym stopniu nasilenia), u których występują zakłócenia w systemie fonologicznym. Oto niektóre przykłady: taporet ‘taboret’, kop'ety 'kobiety', tom ’dom\ okurek ‘ogórek’, kitom 'gitara’, ryce ‘rydze’, cero 'drzewo' (dial.£evo). ćopy 'dzioby', pifo ‘piwo’, rozumem ’rozumiem’, pusa burza’, śinmo 'zimno'. Spotyka się także zamianę bezdźwięcznych na dźwięczne, np.: banu 'panu', ygobec, 'chłopiec', dynk 'tynk', grova 'krowa’, var'iuy 'wariaci*m'igrovon ‘mikrofon’,sufit 'sufit’, zto 'sto’, myźe 'myszy', v leże 'w lesie'. Występujące zmiany mają charakter obustronnych przekształceń. Przeważa jednakże typ pierwszy, w którym dźwięczne podlegają zamianie na bezdźwięczne. Niektórzy autorzy stwierdzili tylko przekształcenia pierwszego typu (D. B. Fry (48), W. Doroszewski (30). Sam również obserwowałem afatyków, którzy nic byli w stanie produkować dźwięcznych (w tych wypadkach inwentarz fonemów był bardzo ograniczony). U tych samych chorych, w miaręjak stabilizowały się dźwięczne, pojawiały się zamiany dwustronne. Prawdopodobnie nic

119