skanuj0075 2

140 Fonetyka

prożba), grói (wym. gróś), grćicie (wym. grćicie), pierwotne i i upodobniają się pod względem dźwięczności do następującej spółgłoski, innej niż sonorna.

W wyrazach sierce wiesiele pojawia się w XV w. a za i prawdopodobnie pod wpływem czeskim.

§ 54. Rozwój spółgłosek *i *£

Prasłowiańskie spółgłoski *i *ż zostały w tej postaci odziedziczone przez polszczyznę, gdzie zapewne jeszcze w XV w. mają w języku piśmiennym brzmienie miękkich I i. Później do połowy XVI w. odmiękczają się i przechodzą w H, ale w systemie morfonologieznym są funkcjonalnie miękkie wchodząc w oboczności ch : sz, np. mucha : musze, skrucha : skruszyć, oraz s : sz, np. pisać : piszę, kosa : koszę-, g : ż, np. rogal: rożek, mogę : możesz, oraz z : ż, np. mażę : mazać, koza : kożuch.

Spółgłoska *ż znalazłszy się po zaniku s lub i przed spółgłoską bezdźwięczną lub w wygłosie traci dźwięczność, np. nieboszczyk a- nieboż-ezyk <£= *nebożi£ik*; m(isz (mąż), lesz (łeż) Ppl; każ (wym. kasz) a-każy a= *każi\ każcie (wym. kaszcie) a= każycie a- kaźite.

Przykłady *.s w szyć i- *Śiti, por. ses. Uli-, dusza a-*duia, por. scs. duła-, kosza- *koh, por. scs. kolb-,

z w żalć=*żalh, por. scs. żah-, żołądź a- *iełqds, por. scs. żelgds; żąć a- *żęti, por. scs. żęli-, żnęa- *żsng, por. scs. żeny, żywy a. *żim, por. scs.    grożę e— *grozy, rożek a- *rożbki. W wyrazach zapożyczonych

może polskie ś i odpowiadać obcemu s z, np. msza nieszpory koszula Tadeusz-, żegnać żagiel, stp. żeniła.

Starsze polskie i rozwija się w ś przed końcówką M1. mn. rzeczownika, przymiotnika, liczebnika i zaimka męskoosobowego, np. Włosi a- stp. Wloszy a— *volU\ głusi z= stp. głuszy r= * głusi-, starsi r— stp. starszy a-a- *stanU; pierwsi *a. stp. pierwszy, nasi a- stp. noszy a- *naśi. Zmiana ta dokonała się w XVII w. na tle morfologicznego i morfonologicznego wyrównania: ponieważ fleksyjnym znamieniem M męskoosobowego stała się końcówka -i z poprzedzającą spółgłoską miękką, np. sąsiedzi (: sąsiad), kaci (-.kat), chłopi i: chłop), młodzi {-.młody), łysi (-.łysy), grubi {-.gruby), tępi (: tępy), wprowadzono ją do wymienionego wyżej rodzaju form, zastępując równocześnie stare sz miękką spółgłoską i. Częściowo i niekonsekwentnie ogarnia ten proces także spółgłoskę ż, np. duży ||duzi (dopuszczone przez prawidła ortoepiczne), boży\\bozi, świeży \\świezi (odrzucone przez te prawidła).

Odosobnione przejście (wskutek upodobnienia na odległość) sz w ś występuje w wyrazie sierść a- szerść (por. szorstki)-, może wskutek rozpo-dobnienia na odległość, a może wedle przyimków z za przechodzi ż w z w wyrazach: zgliszcze a-zgliszcze (por. pod-żeg-ać), zarzewie a- żarzewie (por. żir żarzyć).

141

§ 55. Rozwój spółgłoską *ch i powstanie ch'

Prasłowiańska grupa *;?£, stanowiąca rezultat rozwoju starszej grupy **jf« która znów kontynuuje pierwotne *zg przed samogłoską przednią lub j, oraz *zdj, występuje w polszczyźńie jako idź (||szcz wskutek ubczdźwięez-nienia w wygłosie lub przed spółgłoską bezdźwięczną), np. móżdżek *mozibk’b *moz}bk’6 <— *mozgkkt,; miażdżę <z~ *móziQ <— *mfafę <— *mćzgjg, różdżka (wym. rószezka) *rozżka c- *roz$ka *rozgska; gwiżdżę t— *gvizżę a- gviz}g *gvizdjg. Tendencja wymiany grupy zl na tf utrzymuje się szczątkowo nawet w połączeniach przedrostka z- z i pierwotnym (nie zaś wtórnie pochodnym od }) w nagłosie rdzenia, cłioć pierwotnie te dwie spółgłoski były rozdzielone jerem, np. żdżegl zżegł, żdżyć e- zżyó, Żdżary 8= zżary.

Można by i takie przypuszczenie wyrazić, że jeszcze w końcowej fazie prasłowńańszezyzny zachowywała się grupa z§ i potem na jednych terenach dialektycznych przeszła w zż (wskutek zaniku zwarcia w jf), na innych w żi (wskutek upodobnienia pod względem miejsca artykulacji). Wtedy polskie, ii w takich wyrazach, jak móżdżek miażdżę miażdżyć gwiżdżę, należałoby uważać nic za polski nowotwór, ale za archaizm. Nowotworem byłoby natomiast i w takich wyrazach, jak Zdżary żdżyć; normalny rozwój prowadziłby zżary zżyć do żżary żżyó i wreszcie żary żyć, czyli postaei z przedrostkiem z- utożsamiłyby się z postaciami bezprzedrostkowyrni; aby temu zapobiec wzmacniano wymowę rdzennego i na i.

Prasłowiańska grupa *si, stanowiąca kontynuant pierwotnych połączeń *8k z samogłoską przednią lub j oraz stj występuje w polszczyźńie jako szcz, np. piszczel piszczysz piszczę świszczę chłoszczę. O for.mie Polszczę por. § 57.    i

§ 55. Rozwój spółgłoski *ch i powstanie eh’

Prasłowiańska spółgłoska *ch pozostaje w polszczyźńie bez zmiany, np. chapaćr— *chapali, pór. scs. chapali; chlebów *chUbs, por. scs. chlebt; chodzić *choditi, por. scs. choditi; ddód e-*cholds, por. scs. chladz,; chory *chvon; chłop z— *cholps, por. scs. ichlap*; chędogi &= *ćhgdogi; chudym *chud*, por. scs. cliud*; chwalę 4= *chvalję, por. scs. chval'g; chytry e- * chytre, por. scs. chytn.

W wyrazach (!hryst(us) chrzest chrześcijanin chrzcić chrosta odpowiada spółgłosce eh staropolskie, i gwarowo k.

Na obszarze małopolskim i mazowieckim pierwotna grupa chv-, chi-przcchodzi w / np. chwała fala, chwila fila, chwiać ^ fiać, por. §§ 50 i 51.

W położeniu przed spółgłoską dźwięczną spółgłoska cli udźwięcznia się w y, np. klechda (wym. kleyda). Zbliża się do niej dźwięczna spółgłoska krtaniowa, która występuje jako zapożyczenie wymawianiowe u Polaków