skanuj0081

152 Fonetyka

mazowieckich (małopolskich i wielkopolskich), które uległy wpływowi Mazowsza. Wymowa malyna lys lypa sięga aż po Kolo, Łęczycę, Łódź, Opoczno, Kieice, Szczucin, Eopcżyce.

§ 64. Rozwój spółgłosek *m *m' *mj

Prasłowiańska spółgłoska m trwa w polszczyźnie bez zmiany, np. mak i— *mafo, por. scs. make; maty z— *mah, por. scs. malm, mleko £• *melko, por. scs- mleko; mogę z- *mogę, por. scs. mogę; mądry r— *mgdn, por. scs. mędrs; mech <— *mreh%, por. scs. mtch%; myśl z- *mysls, por. scs. rnysh.

Prasłowiańskie spółgłoski *m' i *mj przed samogłoskami mają. wspólny rozwój i występują w polszczyźnie w postaci m', np. m' w miedza z= *medja, por. scs. meida; mierzyć z- *m(riti, por. scs. mćriti; miód z- *medr>; por. SCS. medr; miękki £=* *męfokb, por. scs. męktki; miazga a- *m(zga;

*mj; karmię *krmjg, por. scs. knmljg; stp. karmiae- *krmja, por. scs. knmlja; Igołomia *igolomja. Wyjątkowo *mj -ł ml, np. skomleć <£-*skomjćti, por. scs. skomljati Lubomia.

Jeśli polskie m‘ z= *m' lub mj z powodu zaniku następującego po nim & albo i w końcówce trybu rozkazującego znalazło się w wygłosie lub przed spółgłoską, przechodzi w m, czyli traci miękkość, np. dam <— * darni, por. scs. damę; Oświęcim z- *oświecim a- *osv(timji; poskrom poskromcie z= poskromi poskromicie z— * po akr orni * posikromite; kłamstwo a- *klamistvo; ułomny z- *ulomim; mrę a- *mbrę, por. scs. mirę; mgła a- *migla, por. scs. migla. Odmiękczenie m nastąpiło prawdopodobnie do schyłku wieku XVI, skoro gramatyk Boter w r. 1616 stwierdza już jego wyjątkowość i szczątkowość.

Palatalne m wymawiane jest w Polsce północnej z wydzieleniem elementu palatalnego w postaci i lub ń, zachowuje się więc w ten sam sposób, jak inne wargowe palatalne. Południowa granica wymowy mń biegnie nieco na północ od prawego brzegu Wisły, bliżej jednak niż południowa granica wymowy jixes dyiie. Co prawda i na północ od tej linii można spotkać typ ihasto lub miasto. Ponieważ jednak u tak mówiących ludzi spotyka się równocześnie typ du mie 'do mnie’, mii 'mniej’, rńieiśy 'mniejszy’, / Xeythie obok Xeymno, można się tu doszukiwać pseudopopraw-nej ucieczki przed wymową mńasto do mniej rażącej i od wymowy literackiej mniej odbiegającej wymowy miasto. Przez tę poprawnościową falę zostały porwane etymologiczne połączenia mń, jak w cytowanym wyżej do mnie.

Na obszarze z wymową yino oźara lub źino ośara (tj. wewnątrz linii Ostród—Lubawa—Mława—Brok—Grajewo—Olecko) zanika zupełnie element wargowy, dając w efekcie wymowę ńasto 'miasto’, źeńa 'ziemia’.

kańeń 'kamień’. Tak przede wszystkim na Mazurach oraz u Kurpiów. Koło Przasnysza, Mławy, Ciechanowa, na Warmii przejście m na ń ograniczone jest do pozycji po spółgłosce, a więc mówi,się śńyrć 'śmierć’, śńiga 'śmiga’, ięóńeń 'jęczmień’, Varmia 'Warmia’ ale mńasto kamńeń żemńa.

Przejście m na mń i dalej na ń kończy się Dieraz pomieszanjem mń i ń, powstaje więc wymowa mińsko 'nisko’, mńitka 'nitka’, mńecka 'niecka’, mńizać 'nizać’, śmńjk 'śnieg’, śmńadaiie 'śniadanie’, zmńikngć 'zniknąć’. Dzieje się tak tylko w pierwszej sylabie wyrazu, a więc pozostaje bez zmiany kuźńa łańi itp., także zawsze ńosę, negatywne ńt ńe, np. nigdy ńejela. Może też dojść do pomieszania pierwotnego ń i m, jak świadczy wymowa mecka miłka śrh&dańe, powszechna pod Sochaczowem, Grójcem, Kozienicami, Puławami i Suwałkami, a nawet na południu kolo Sandomierza, gdzie istnieje typ śjat. To pomieszanie jest chyba wynikiem ucieczki przed wymową itasto kańeń; usuwając® z pozycji odpowiadającej literze m, usunięto je przez zbytnią gorliwość z pozycji, gdzie również w języku ogólnym jest ń. Warto przypomnieć, że wymowę kańeń, na kańińu potępiał Kopczyński w broszurze pt. Poprawa błędów (Warszawa 1808); widocznie zdarzała się w mowie warstw wyższych, bo przecież nie do chłopów zwracał się autor. Gdyby przyjąć przedstawioną wyżej genezę typu mecka, doszlibyśmy do zupełnie prawdopodobnego wniosku, że wymowa mń sięgała kiedyś znacznie dalej na południe.

Szczególne bywa traktowanie m w końcówce N 1. mn. -ami oraz w enklitycznych formach zaimkowych mi mię. Tu się spółgłoska wargowa często dyspalatalizuje. Powstająca w ton sposób wymowa rękamy, nogamy, (daj) my, (uderzył) me lub ma (zależnie od wymowy końcowego -ę) panuje na obszarze na północ od linii: ujście Głdy do Noteci — Turek — Łask — Bełchatów, potem zostawiając Opoczno na północy biegnie izo-glosa w kierunku Tarnowa i Sędziszowa. Dodajmy jednak, że na Krajnie i kolo Tucholi można spotkać typ nogaihi mi i że wraz z wymową ilasto idzie w parze, wymowa nogańi.

Na głosce m kończymy przegląd wargowych spółgłosek patatalnych. Przechodząc je kolejno mieliśmy sposobność przekonać się, że ich rozwój w gwarach Polski północnej jest konsekwentny. Wszystkie mają wymowę asynchroniczną w przeciwstawieniu do synchronicznej wymowy w reszcie Polski. W wymowie synchronicznej równocześnie przebiegają artykulacje wargowości t palatalności, przy asynchronicznej — artykulacja palatal-ności trwa przez pewien czas po zakończeniu artykulacji wargowości. Wydzielony przy tym element palatalny ma rozmaite brzmienie, zależnie od jakości spółgłoski, która go z siebie wyłoniła. Wydzielony element palatalny może ulegać dalszym zmianom, np. i i lub i -ł i, i ■/ lub ź-a i.