slawinski3

5.    Z odmiennym od poprzedniego stylem myślenia wiążą się dociekania nad archetypicznymi uniwersaliami przestrzennymi, ich rolą w kształtowaniu imaginacji pisarzy oraz uzewnętrznieniami w stylistyce, semantyce i tematyce utworów. Powracal-ne obrazy czy fabuły osnuwające się wokół wyobrażeń Pionu. Poziomu, Centrum, Domu, Drogi, Czeluści, Podziemia, Labiryntu — to uporczywe przypomnienia archaicznych złóż kolektywnej podświadomości, wariacje kilku elementarnych teraa-t ó w, żyjących w najdłuższym czasie historii — w czasie antropologicznym. Rozległa sfera zagadnień — zasilana zwłaszcza ideami Junga i Bachelarda — która narosła w związku z badaniami nad literackimi formami przejawiania się owych tematów, nie funkcjonuje dziś w myśli literaturoznawczej jako całość samodzielna. Występuje zwykle w powiązaniu z problematykami stylistyki, poetyki historycznej czy kulturologii; najczęściej przy tym jest traktowana jako ich fundament.^{1 2}

6.    Wątek refleksji do niedawna najbardziej chyba wpływowy wyznaczają wielorakie rozważania filozoficzne — o charakterze spekulatywnym — dotyczące natury i form przestrzeni literackiej ujmowanej jako odwzorowanie, analogon lub swoiste przeinaczenie przestrzeni fizycznej. W dociekaniach tego typu nader chętnie korzysta się z metaforyki odsyłającej do języków teorii fizycznych, kosmologicznych lub astronomicznych; można tu nierzadko spotkać odwołania do kategorii przestrzeni eukli-desowej, newtonowskiej, czasoprzestrzeni einsteinówskiej itp. Przedmiotem roztrząsań są takie właściwości świata przedstawionego, jak rozmieszczenie obiektów, odległości między nimi, rozmiary i kształty, ciągłość i dyskretność, skończoność i nieskończoność; dotyczą one również sposobów orientowania przestrzeni przedstawionej, stabilności lub przesuwalności centrum orientacji, relatywizacji prezentowanego układu prze-

strzennego wobec stanowiska domniemanego obserwatora. Kwestie wymienione ostatnio dały początek całej rozwiniętej koncepcji „punktów widzenia”, stanowiącej ważny składnik współczesnej teorii przekazu narracyjnego.³

Wątek zainteresowań badawczych, o którym obecnie mowa, charakteryzuje się w ramach dzisiejszej myśłi teoretycznolite-rackiej całkowitą bezstylowością. Jest — można rzec — doktrynalnie nienacechowany. Pojawia się w kontekstach bardzo rozmaitych: sam przez się nie wyklucza bowiem, ani nie zakłada ukierunkowanych tez interpretacyjnych odnośnie przestrzeni literackiej, toteż wiązać się może z najróżnorodniejszymi. Na pozór jest teoretycznie neutralny, w sposób analogiczny — powiedzmy — do zdroworozsądkowej psychologii przyjmowanej jako język tłumaczący zachowania postaci literackich.

7. Wreszcie na końcu wyliczenia trzeba uwzględnić takie ujęcia, w których chodzi nie o przestrzeń jako komponent rzeczywistości przedstawionej dzieła, lecz o samo to dzieło pojmowane jako sui generis przestrzeń. Mam na uwadze wszelkie koncepcje morfologii utworu, zakładające jego model stereo-metryczny — wprowadzające do rozważań teoretycznoliterac-kich terminologię „warstw”, „poziomów”, „układów”, „stref’... We wszystkich tego rodzaju koncepcjach pojawia się pewna wspólna — choć rozmaicie racjonalizowana metodologicznie — skłonność do traktowania dzieła jako swoistego urządzenia, którego elementy, płaszczyzny, przekroje itp. są rozmieszczone w jakimś obszarze, mającym po części charakter przestrzeni w sensie zbliżonym do matematycznego, po części zaś naturę rozciągłości — jeśli tak rzec wolno — fizycznie skonkretyzowanej, danej „naocznie”. Nie ma przy tym większego znaczenia, jak pojmowane są elementy, z których składa się utwór-urządzenie: czy przypisywany im status jest czysto

177

1

średniowiecza na temat czasu i przestrzeni — w książce Kategorie kultury średniowiecznej, tłum. J. Dancygier, Warszawa 1976.

2

Na styl tego rodzaju dociekań przemożny wpływ wywarł w ostatnim dwudziestoleciu G. Bachelard; por. jego La poetiąue de 1'espace, Paris 1957.

3

Fundamentalne znaczenie zachowują nadal w tym nurcie dociekań odpowiednie ustalenia R. Ingardena zawarte w Das literarische Kunst-werk; por. przekład polski O dziele literackim, rozdz. 7: Warstwa przedmiotów przedstawionych, tłum. M. Turowicz, Warszawa 1960.

12 — Próby teorctycmoliterackic