slawinski4

lingwistyczny, czy mieszany — na poły werbalny, na poły przedmiotowy, czy w ogóle jakikolwiek. W każdym bowiem wypadku wchodzą one w relacje typu przestrzennego. Przyjęcie stereometrycznego modelu dzieła musi implikować, rzecz prosta, określone wyobrażenia na temat tego, co w nim przedstawione. Świat fikcji ulega w ten sposób totalnej spacjalizacji —już nie tylko w tym zakresie, w jakim obejmuje zjawiska dosłownie przestrzenne (wyglądy rzeczy, wnętrza, pejzaże itp.), ale również w innych zakresach. Przykładowo: postać okazuje się konfiguracją cech; fabuła układem „kręgów akcji” (termin Proppa), czyli zespołów funkcji fabularnych rozmieszczonych wokół poszczególnych bohaterów; postawa narratora ujmowana jest w kategoriach dystansów i umiejscowień wobec opowiadanej historii (blisko, daleko, obok, ponad, wewnątrz etc.).

Otóż zwracającą uwagę właściwością refleksji nad przestrzenią literacką jest niefrasobliwe mieszanie tych rozmaitych języków i problematyk badawczych, swobodne kojarzenie pojęć analitycznych, które odnoszą się do różnych realności i za każdym razem co innego są w stanie objaśniać. Byłoby rzeczą pożyteczną zdawać sobie sprawę z ich odmienności, ponieważ w przeciwnym razie radykalnie pomniejsza się ich moce eksplanacyjne. Bezładnie wymieszane, pozwalają co najwyżej na mieniącą się znaczeniami gadaninę.

Celem moim nie jest bynajmniej opowiadanie się za jakimś puryzmem metodologicznym, tyleż słusznym, co jałowym. Pragnąłbym utrzymać się w bezpiecznym dystansie od takiej możliwości. Nie o to mi więc idzie, by postulować w domenie „spacjologii” literackiej ograniczanie się do jednej tylko perspektywy badawczej i bezwzględną wierność związanym z nią zagadnieniom. Uważam, że wszystkie wymienione tu typy rozważań są w jednakiej mierze dopuszczalne i mogą być na różne sposoby kombinowane — jednakże pod warunkiem, że wiadomo będzie za każdym razem, która z uwzględnianych perspektyw jest wobec pozostałych prymarna. Prymarna — to znaczy taka, która umożliwia wgląd w ontologię przestrzeni literackiej — w jej podstawowy sposób istnienia. Pozostałe pozwalają wtedy ten elementarny sposób istnienia dookreślić, same przez się jednak nie mogą go określić.

Przyjmuję założenie, że taką zasadniczą perspektywą jest — dla badacza literatury — ta, którą postawiłem na początku wyliczenia. Sprawę pierwszą stanowi przestrzeń jako składnik morfologii utworu — komponent jego planu przedstawionego. Ustalona w tradycji gatunkowej topika przestrzenna, społeczno-kulturowe wzory doświadczania przestrzeni, archetypiczne wyobrażenia przestrzenne itd. — są wtórnymi (w sensie logicznym) precyzacjami i interpretacjami, nadbudowującymi się nad pewnym koniecznym minimum przestrzennym, jakie musi zawierać w sobie świat wysłowiony w dziele. Byłby to sub-strat wszelkich nawarstwiających się jakości, znaczeń i wartości przypisywanych zjawiskom przestrzennym. Możemy mieć w utworach do czynienia z przestrzeniami realistycznymi, fantastycznymi, alegorycznymi, groteskowymi, wizyjnymi, śnionymi... Ale to, że kwalifikują się one do takich określeń — zostało w każdym wypadku poprzedzone szansą i koniecznością pojawienia się jakichkolwiek relacji przestrzennych w obrębie planu przedstawionego. Otóż ta rudymentarna topologia wyznaczana przez możliwości i przymusy (semantyczne), które narzucają się mowie literackiej, gdy ma ona ukonstytuować swój świat (fikcyjny) — wykreśla, w moim przekonaniu, najbardziej pierwotny rejestr problematyki spacjologicznolite-rackiej. Dalsze uwagi dotyczyć będą tylko tej dziedziny.

2

Wydaje się rzeczą słuszną odsunąć z pola widzenia dwie kwestie, które nie należą do owej dziedziny, choć są w nią nieraz wplątywane.

A więc — po pierwsze — roztrząsanie właściwości przestrzeni przedstawionej może być najzupełniej merytorycznie niezależne od tego, czy skłonni jesteśmy akceptować jakikolwiek stereometryczny model struktury dzieła literackiego.

Po wtóre zaś: przedmiot naszych eksplikacji nie powinien być mieszany z tym. co o naturze i cechach przestrzeni utwór

179