skan0031

72    ♦ ROZDZIAŁ 3

Zazwyczaj jednak schematy są bardzo użyteczne, ponieważ pomagają nam organizować świat i nadawać mu sens oraz wypełniać luki w naszej wiedzy. Pomyśl przez chwilę, jak wyglądałoby życie bez żadnych schematów. Jak byś się czuł, gdyby wszystko, z czym się stykasz, było dla ciebie nieznane, niejasne i niepodobne do niczego, z czym miałeś wcześniej do czynienia? Takie nieszczęście zdarza się ludziom cierpiącym na chorobę neurologiczną nazywaną zespołem Korsa-kowa. Chorzy tracą zdolność do tworzenia nowych wspomnień i muszą do każdej sytuacji podchodzić tak, jakby spotykali się z nią po raz pierwszy, nawet jeśli w rzeczywistości doświadczyli jej wielokrotnie.

Może to być tak męczące — a nawet przerażające — że niektóre osoby z zespołem Korsakowa usiłują za wszelką cenę nadać sens swoim doświadczeniom. Neurolog 01iver Sacks (1996) opisał przypadek jednego z nich, nazwiskiem Thompson.

Nie pamiętał niczego dłużej niż kilka sekund. Cały czas był w stanie całkowitej dezorientacji. Otchłanie amnezji otwierały się przed nim bezustannie, ale prędko przerzucał nad nimi mosty konfabulacji i najrozmaitszych fikcji. Dla niego nie były to fikcje, ale rzeczywistość — tak to w idział, tak to interpretował. Nie mógł przyjąć do wiadomości, że ta rzeczywistość jest skrajnie zmienna i chaotyczna, i stąd ta dziwaczna, deliryczna konsekwencja, spójność stwarzanych bez końca, nieświadomych, błyskawicznych inteipretacji [...], ponieważ pacjent musi dosłownie w każdym momencie wymyślać siebie (i swój świat) [podkreślenie autora].

Krótko mówiąc, poczucie ciągłości, zdolność odnoszenia nowych dośw iadczeń do wcześniejszych schematów jest tak ważna, że ludzie, którzy stracili tę zdolność, wymyślają schematy tam, gdzie ich nie ma.

Schematy są szczególnie ważne. kiedy napotykamy informacje, które można interpretować na wiele sposobów, ponieważ dzięki schematom można ograniczyć ich wieloznaczność. Przyjrzyjmy się klasycznemu badaniu Harolda Kelleya (1950), w którym studentom z różnych grup kierunku ekonomicznego zapowiedziano, że zajęcia w danym dniu poprowadzi wyjątkowo wykładowca z innej uczelni. Aby stworzyć schemat postaci gościa, Kelly powiedział studentom, że wydział ekonomiczny interesuje się, jak studenci poszczególnych kierunków oceniają wykładowców i w związku z tym przed przybyciem gościa rozdano im krótkie notatki biograficzne. Notatki te zawierały dane o wieku wykładowcy, jego pochodzeniu, doświadczeniu pedagogicznym i osobowości. W jednej wersji napisano: „Znajomi charakteryzują go jako człowieka

bardzo ciepłego, przedsiębiorczego, krytycznego, praktycznego i zdecydowanego”. Druga wersja była niemi, taka sama, jednak określenie „bardzo ciepły” zastąpiono sformułowaniem „raczej chłodny”. Obie charakterystyki rozdzielano na zasadzie losowej.

Po dwudziestominutowej dyskusji pod kierunkiem nieznanego wykładowcy studenci mieli podsumować swoje wrażenia dotyczące jego osoby. Czy wyda wio się im zabawmy? Towarzyski? Życzliwy? Biorąc pod uwagę pewną niejednoznaczność sytuacji — student mieli kontakt z wykładowcą tylko przez krótki czas Kelly postawił hipotezę, że będą się oni posługiwać schematem dostarczonym przez notatkę biograficzna aby wypełnić puste miejsca. Rzeczywiście tak było Studenci, którzy oczekiwali, że wykładowca będzie ciepły, przyznawali mu znacząco wyższe oceny niz studenci, którzy spodziewali się osoby raczej chłodne; choć wszyscy obserwowali tego samego wykładowcę zachowującego się w ten sam sposób. Studenci, którzy oczekiwali, że wykładowca będzie ciepły, chętnie zadawali pytania i brali udział w dyskusji. Czy zdarzy ło ci się kiedyś coś podobnego? Czy oczekiwania wobec profesora miały wpływ na to, jakie wywarł na tobie wrażenie? Czy nie byłeś trochę zaskoczony, ze profesor zachowuje się właśnie tak. jak się tego spodziewasz? Zapytaj o spostrzeżenia kolegę, który miał inne oczekiwania wobec tego samego profesora. Czy macie różne opinie o wykładowcy ze względu na te. że korzystaliście z odmiennych schematów?

Oczywiście ludzie nie są całkowicie ślepi na to. co rzeczywiście dzieje się w świecie. Czasem to. co widzimy, jest dość jednoznaczne i nie potrzebujemy uz-wać schematów ułatwiających interpretację. Na przy -kład w jednej grupie, w której Kelly przeprow adza' swoje badanie, zaproszony wykładowca wydawał sic niezwykle pewny siebie, a nawet zarozumiały. Biorąc pod uwagę fakt, że zarozumiałość jest cechą dość jednoznaczną, studenci nie musieli odwoływać się dc swoich oczekiwań, aby wypełnić puste miejsca. Ocenili wykładowcę jako pyszałka, niezależnie od teg czy spodziewali się osoby ciepłej czy chłodnej. Kiedy mieli ocenić jego poczucie humoru, które jest cec; mniej oczywistą, sięgali jednak do schematów. Studi ci oczekujący ciepła ze strony wykładowcy uważali. jest zabawniejszy, niż oceniali go studenci oczekują, osoby chłodnej. Im bardziej niejasne są nasze infora-cje, tym bardziej pomagamy sobie schematami, aby wypełnić puste miejsca.

Trzeba zauważyć, że nie można nic zarzucić zacr waniom studentów badanych przez Kelly’ego. Dop<--mamy powody, aby sądzić, że nasze schematy są poprawne, dopóty używanie ich do rozwiązywania n:c