str0052

dotyk wraz ze zdolnościami lokomotorocznymi pozwala im na omijanie przeszkód. Zmysł chemiczny służy zarówno do orientacji w otoczeniu, jak i odróżniania pokarmu od innych elementów otoczenia. Wrażliwość na światło jest szczególnie rozwinięta u form wyposażonych w pigmentowe plamki — stigmy, a niekiedy nawet w soczewki (patrz rys. 83a, 1). Wielofunkcyjna komórka zwierzęcia jednokomórkowego jest zatem pobudliwa -to znaczy, że pod wpływem bodźców zewnętrznych zachodzą w niej zmiany fizykochemiczne — oraz zdolna do różnorodnych reakcji.

W toku ewolucji wielokomórkowców funkcje ulegały rozdzieleniu między wyspecjalizowane układy. Już u jamochłonów wyodrębnił się oparty na pobudliwości układ łączności, informacyjnej nerwowy: najprostszy, rozsiany (sieć nerwowa) u polipów (np. stułbi) i scentralizowany typu promienistego — u meduz. Część ośrodkowy stanowi u meduz pierścień wokół dzwonu (patrz rys. 16B). W wyniku specjalizacji komórek powstały u nich już komórki recepcyjne, odbierające bodźce otoczenia i przekazujące pobudzenie bezpośrednio efektorom — komórkom mięśniowym skupionym wokół otworu gębowego i reagującym skurczem na lokalne podrażnienie tego obszaru ciała. Meduzy mają ponadto oczy wrażliwe na światło i statocysty — reagujące na zmiany położenia ciała oraz na drgania infradźwiękowa. Nieco podobny promienisty układ nerwowy spotykamy u szkarlupni (rozgwiazd, wężowideł i jeżowców), jest on wszakże bardziej złożony — tak jak i ich zachowanie.

Ośrodkowy układ nerwowy zwierząt o dwubocznej symetrii ciała jest wydłużony. Dominuje w nim mózg; proces ewolucyjny prowadzący do jego powstania zwie się cerebralizacją (od lac. cerebrum — mózg). Przebiegał on niezależnie u obu główmych pni rozwojowych wyższych grup świata zwierząt (rys. 16A, B): pierwotnogębowców (pierwoustych) i wtórnogę b owe ów (wtórnoustnych). Zasadnicze różnice ich budowy może unaocznić następujące porównanie. Jeśliby wydłużonych horyzontalnie przedstawicieli obu tych wielkich grup (np. dżdżownicę i lancetnika albo raka i rybę) chcieć umieścić obok siebie tak, aby u obu odpowiadały sobie nawzajem części ciała powstałe z jednakowych obszarów wczesnego stadium rozwoju zarodkowego, zwanego gastrulą, to strona grzbietowa jednego powinna leżeć wzdłuż brzusznej drugiego, a ponadto oba organizmy powinny leżeć „anty-równolegle”, tzn. głowa jednego powinna wypadać przy części ognowej drugiego. U pierwotno gębowe ów serce leży bowiem po stronie grzbietowej, ośrodkowy układ nerwowy zaś po brzusznej, podczas gdy u wtórnogębowców jest odwrotnie. Ponieważ zaś otwór gębowy tych drugich — przeciwnie niż u pierwotnogębowców - nie powstaje z pragęby gaslruli (otworu wpustowego do tzw. prajelita). lecz wtórnie (stąd ich nazwa) wytwarza się z przeciwmego końca, głowa i mózg zwierząt z jednej grupy zupełnie nie odpowiadają anatomicznie takimże strukturom u gatunków grupy drugiej: pełnią one tylko takie same funkcje. Ważną różnicą ośrodkowego układu nerwowego obu tych grup jest też to, że parzyste pnie nerwowe pierwotnogębowców są pełne, podczas gdy nieparzysty, osiowy

52