Wstyd i przemo0124

246 Wstyd i przemot

Dlaczego cywilizacja doprowadziła do największego nasilenia przemocy od czasów, gdy w wyniku ewolucji wyłonił się spośród naczelnych rodzaj ludzki? Uważam, że odpowiedzieć na to pyta nie można tylko wtedy, kiedy weźmie się pod uwagę psychologię wstydu. Wstyd skłania nas nie tylko do działań destrukcyjnych, ale i do działań konstruktywnych. Jest on emocją, która pobu dza ambicję i potrzebę osiągnięć, prowadzącą do stworzenia cywilizacji.

Ale — i to jest sedno sprawy — ta sama emocja, wstyd, która motywuje nas do działania, pobudza ambicję i potrzebę osiągnięć, niezbędną dla stworzenia cywilizacji, jest również bodźcem wyzwalającym przemoc. A kiedy połączy się ogromny wzrost wywoływanych przez wstyd impulsów pchających ludzi do przemocy z gwałtownym rozwojem mogących jej służyć środków technicznych, który jest dziełem cywilizacji, to przygotuje się scenę do wystawienia dramatu, który pokazuje nam historia cywilizacji, a mianowicie życia społecznego ludzi jako niemal nieprzerwanego pasma masowych zbrodni, coraz krwawszych i pochłaniających coraz więcej ofiar wojen totalnych, stwarzających niespotykane wcześniej zagrożenie już nie tylko dla samego trwania cywilizacji (która — co trzeba nieustannie silnie podkreślać — doprowadziła do tej sytuacji), ale — co znacznie ważniejsze — dla dalszego istnienia rodzaju ludzkiego, któremu cywilizacja miała przecież zapewnić przetrwanie.

Dzięki doświadczeniom uzyskanym podczas pracy w klinice psychiatrycznej dla skorych do przemocy mężczyzn i analizie psychodynamiki wstydu i poczucia winy zacząłem postrzegać związki między cywilizacją i przemocą w sposób całkowicie przeciwstawny koncepcji Freuda. Freud uważał przemoc za nieuchronny, samorzutnie pojawiający się, naturalny, wrodzony, instynktowny popęd, a cywilizację i moralność za próbę „poskromienia”, zneutralizowania, pohamowania czy zapanowania nad owym popędem. Ja natomiast uważam, że przemoc jest zachowaniem obronnym, mającym konkretne przyczyny, zachowaniem, które można racjonalnie zinterpretować, któremu zatem można zapobiegać, natomiast cywilizacja, w formie, w jakiej dotąd istnieje (z powodu podziałów klasowych, kastowych i wiekowych oraz nierównomiernego traktowania obu płci), należy według mnie do najważniejszych przyczyn przemocy.

Jedną z największych zagadek naszego stulecia jest nazizm. •Jak jeden z najbardziej cywilizowanych narodów na ziemi mógł dopuścić się takich niecywilizowanych, barbarzyńskich czynów? (To samo pytanie odnosi się do postępowania Japonii podczas II wojny światowej.) Ale z przedstawionego tu punktu widzenia ludobójstwo nie jest odwrotem czy odchyleniem od cywilizacji ani jej odrzuceniem, lecz jej przyrodzoną skłonnością czy przeznaczeniem — winą tragiczną. Ludobójstwo było charakterystyczną cechą większości wielkich cywilizacji, od starożytnej Mezopotamii poczynając, przez starożytny Rzym, średniowieczną Europę, handel niewolnikami i podbój obu Ameryk, aż po holocaust i broń jądrową.

Jak zatem uporać się z przemocą? System wartości moralnych (który nazywać będę „etyką wstydu”), leżący u podłoża kodeksu honorowego tych patriarchalnych kultur i subkultur, w których normy zachowania wymusza się przede wszystkim sankcjami wstydu i hańby, jak w mafii czy w gangach ulicznych, racjonalizuje i legitymizuje przemoc, zachęca, a nawet zmusza do niej, nie ma więc w jego ramach mowy o hamowaniu przemocy.

Ten rodzaj moralności, który nazywam etyką winy (a którego kwintesencją jest przykazanie: „Nie zabijaj”), jest próbą terapii, próbą wyleczenia ludzkiej skłonności do przemocy, którą pobudza etyka wstydu. Była to próba szlachetna i wypada tylko żałować, że się nie powiodła.

Dlaczego tak się stało? Myślę, że przedstawiona w tej książce analiza przemocy może umożliwić nam dostrzeżenie odpowiedzi na to pytanie. Otóż etyka wstydu nie może rozwiązać problemu przemocy, ponieważ nie rozbija struktury motywacyjnej, która jest przyczyną przemocy, a mianowicie wstydu. Poczucie winy i etyka winy zmieniają tylko kierunek przemocy, wywoływanej przez wstyd; w żadnym razie jej nie zapobiegają. Odwracają one popęd do przemocy od innych ludzi i kierują na odczuwającą wstyd osobę, ale ani nie zapobiegają zastosowaniu przemocy, ani jej nie hamują. Samobójstwo nie jest rozwiązaniem problemu zabójstwa, obie formy przemocy są jednakowo skrajne i obie