Untitled 13

cząstki wewnątrzsylabowe /l-ak/ (Liberman i in., 1974). Brak badań na temat roli cząstek wewnątrz-sylabowych w nauce czytania w języku polskim. Najtrudniejszym poziomem analizy jest poziom fonemów. Różne gry, piosenki i zabawy ruchowe mogą pomóc dzieciom w^r nabyciu umiejętności w' tym zakresie. Kartki z obrazkami oraz gry, w których należy układać obrazki parami, pomagają dzieciom rozpoznać słowa zaczynające się lub kończące tą samą głoską.

Ćwiczenia syntezy głosek w słowa rozpoczynamy, gdy dzieci potrafią już wyodrębniać rymy i aliteracje oraz dzielić wyrazy na głoski. Program zaproponowany przez Williams (1980) wykorzystuje początkowo tylko kilka samogłosek i spółgłosek, a potem, gdy dzieci naucząsię już podziału słów na głoski, wprowadza większą ich liczbę. Manipulowanie głoskami jest dla dzieci najtrudniejszą umiejętnością do opanowania. Lundberg i in. (1988) stwierdzili, na podstawie badań prowadzonych w krajach skandynawskich, że jej opanowanie w okresie przedszkolnym jest wskaźnikiem późniejszych sukcesów w nauce czytania. Dzieci, które potrafią manipulować fonemami, mogą się bawić w trudniejsze zabawy z grupy tych w „odkrywanie języka”, np., „świńską łacinę”, w której pierwsza spółgłoska przenoszona jest np. na koniec słowa, a po niej dziecko dodaje /aj/, np. „dzień dobry” zmieni postać na „eńdziaj obrydaj”.

Stanovich (1992) wykazał, że dla ułatwienia nauki czytania jest wymagana tylko płytka wrażliwość fonologiczna. Można jednak mieć wątpliwości, czy nauczyciel będzie golowy poświęcić czas na kształtowanie bardziej złożonego poziomu świadomości fonologicznej u początkujących czytelników. Program „Tworzenie dźwięków”, opracowany dla nauczycieli przez Byme i Fiel-ding-Barnsley (1991) na podstawie ich badań, koncentruje się na zapoznaniu dzieci z kilkoma spółgłoskami i samogłoskami rozpoczynającymi i kończącymi słowa. Karty z obrazkami, układanki i taśmy z rymowankami stanowią bazę tego przedszkolnego, wczesnego programu kształtowania umiejętności czytania. Byme i Fielding-Bam-sley (1991) wykazały, że na osiągnięcia w nauce czytania wpływa zarówno świadomość fonologiczna, jak też nabywane później skojarzenia głoska - litera. Kolejnym istotnym czynnikiem sprzyjającym sukcesom w rozwoju zarówno świadomości fonologicznej, jak i czytania jest metoda nauczania wykonywania zadań. Cunningham (1990) wykazał, że podejście ukierunkowane na kształtowanie umiejętności drogą systematycznie prowadzonych ćwiczeń jest mniej skuteczne w kształtowaniu świadomości fonologicznej niż podejście apelujące do nietapoziomu (ukierunkowane na uczenie dzieci, jak umiejętności wyróżniania głosek w słowach, syntetyzowania głosek, manipulowania nimi oraz ich pomijania odnoszą się do innych zadań związanych z czytaniem i pisaniem oraz na werbalizację celów wykonywanych zadań). Niektóre z tych zadań nie są przenoszone na teren klas szkolnych, a szkoda, gdyż wzmacniają umiejętności analizy i syntezy głosek w wyrazach. Cunningham w prowadzał także stopniowo wykorzystanie liter, gdy tylko dzieci opanowały analizę fonemową.

A zatem programy treningów opracowanych w celu terapii dzieci z niskim poziomem świadomości fonemów, które powinny być prowadzone przed rozpoczęciem nauki lub w połączeniu z początkową nauką czytania, powinny obejmować kształtowanie umiejętności:

•    wyróżniania początkowej i końcowej głoski w słowach (analiza pozycyjna);

•    podziału słów' na głoski (analiza sekwencyjna);

•    łączenia głosek w słowa (syntezy).

Dzieci największe postępy w terapii robią wtedy, gdy początkowo wykorzystuje się wybrane spółgłoski i samogłoski, a dopiero stopniowo włącza litery odpowiadające tym głoskom wraz z dokładnym ukazaniem, jak te umiejętności odnoszą się do czynności czytania i pisania.

Rola automatyzacji w nauce czytania i pisania

Postępy w nauce czytania zależą od dwu względnie niezależnych procesów: dekodowania i rozumienia. Dekodowanie, czyli zamiana liter tworzących wyrazy na odpowiadające im głoski i łączenie ich w słowa (z którymi w procesie nauki mowy ustnej zostało skojarzone znaczenie), stanowa podstawę dla rozumienia. Sprawne dekodowanie pozwala czytelnikowi przenieść uwagę (która początkowo koncentruje się na rozpoznawaniu liter i wyrazów) na rozumienie, (czyli przywoływanie treści pozajęzykowej wyrazów, zdań, fragmentów tekstu i jego całości), co umożliwia wyodrębnienie głównych myśli i myśli przewodniej, krytyczną ocenę i twórcze wykorzystanie tekstu (Maurer, 1997). Celem nauki czytania jest doprowadzenie do tego, aby dekodowanie zajmowało jak najmniej czasu i angażowało minimum wysiłku. Sprawne dekodo-

16