048 (8)

droga, drogą, drodze,lesie.....psu,..., dziecka,.... szkole, ...} ¹ - form liczby

pojedynczej rzeczownika i klasą {stoły, ..., stołów, stołach, ..., oknami, .... ludziom, .... kotach, .... fabryk, ..., pól, ...} - form lm. rzeczowników sprowadzająca się do tego, że: (1) o formach liczby mnogiej można mówić tylko wówczas, gdy w danym języku istnieją również formy lp. (i odwrotnie); (2) zakres funkcji form lm. jest wyznaczony w danym mikrosystemie (w mikrosystemie morfologicznej kategorii liczby) przez funkcję form lp. (i odwrotnie). Podobnie w obrębie kategorii przypadka funkcja każdego z przypadków jest wyznaczona poprzez wszystkie pozostałe przypadki danego systemu, jako różna od funkcji wszystkich pozostałych przypadków systemu.

Inna jest np. funkcja celownika w czteroprzypadkowym systemie języka niemieckiego, inna zaś w bardziej rozbudowanym polskim systemie przypadkowym: zakres niemieckiego celownika jest szerszy niż polskiego, obejmuje m.in. również funkcję polskiego narzędnika. W językach z liczba podwójną (np. słoweński) funkcja liczby mnogiej jest bardziej ograniczona (węższa) niż w języku polskim, gdzie morfologiczna kategoria liczby oparta jest na przeciwstawieniu tylko dwu członów: lp. i lm.

(f) Znaczenia gramatyczne współtworzące pewną kategorię nazwiemy wartościami tej kategorii morfologicznej. Np. wartościami kategorii przypadka są w języku polskim znaczenia gramatyczne ‘mianownik’, ‘dopełniacz’, ‘celownik’, ‘biernik’, ‘narzędnik’, ‘miejsco\vnik’, ‘wolacz’; znaczenia gramatyczne ‘czas teraźniejszy’, ‘czas przeszły’, ‘czas przyszły’ są wartościami gramatycznej kategorii czasu.

Powiemy, że między dwoma wyrazami gramatycznymi zachodzi bezpośrednia opozycja morfologiczna, jeśli istniejąca między nimi różnica znaczenia gramatycznego sprowadza się do różnych wartości tej samej kategorii morfologicznej. Np. między formami o funkcji ‘mianownik lp.' i ‘biernik lp.’ zachodzi bezpośrednia opozycja morfologiczna (różnią się one tylko wartością kategorii przypadka). Podobnie między formami ‘1. i 2. os. czasu ter. trybu oznajmującego’, różniącymi się tylko wartością kategorii osoby, zachodzi bezpośrednia opozycja morfologiczna.

Między dwoma wyrazami zachodzi pośrednia opozycja morfologiczna, jeśli różnica znaczenia gramatycznego dotyczy wartości co najmniej dwu kategorii morfologicznych; pośrednia opozycja morfologiczna jest rezultatem nałożenia się na siebie dwu (lub więcej) bezpośrednich opozycji morfologicznych. Np. między formami o znaczeniu ‘mianownik lp.’ oraz ‘biernik lm.’ zachodzi pośrednia opozycja morfologiczna, ponieważ formy te różnią się zarówno wartością kategorii przypadka (‘mianownik’ - ‘biernik’), jak i kategorii liczby (‘lp.’ - ‘lm.’).

2.5.5. Opozycja morfologiczna - analiza pojęcia

W tym paragrafie postaramy się poddać dokładniejszej analizie niektóre aspekty pojęcia opozycji morfologicznej, opisane wyżej w sposób intuicyjny. Punktem wyjścia będzie tu odwołanie się do para podstawowych pojęć.

48

1

Dla uproszczenia zamiast odpowiednich wyrazów gramatycznych podano w nawiasach klamrowych jedynie reprezentujące je wyrazy tekstowe. Przypadkowy, chaotyczny dobór wyrazów przykładowych jest tu świadomy - chodzi mianowicie o ukazanie, że zbiór np. form liczby pojedynczej rzeczowników tworzą wszystkie (niezależnie od przypadka) wyrazy gramatyczne o znaczeniu ‘lp.’ Inaczej mówiąc, dowolna forma przypadkowa lp. dowolnego leksemu jest elementem tego zbioru.