160 61

Indukcja enumcracyjna polega na tyra, iż na podstawie pewnej liczby szczegółowych przypadków, stwierdzających, że określone przedmioty czy zjawiska należące do danej klasy mają jakąś wspólną własność, formułuje się wniosek ogólny, iż wszystkie przedmioty lub zjawiska danej klasy mają tę własność. Tego rodzaju indukcja może być zupełna (wyczeipująca) albo niezupełna (nie-wyczerpująea).

Indukcja jest zupełna, jeśli zbiór tych elementów, o których jest mowa w poszczególnych przesłankach, wyczerpuje całą klasę przedmiotów czy zjawisk, jakiej dotyczy wniosek. Tego rodzaju indukcją jest np. rozumowanie nauczyciela, który sprawdzając umiejętność pływania swoich uczniów, o każdym z nich osobno stwierdzi, że umie pływać i na tej podstawie sformułuje wniosek ogólny, iż wszyscy jego uczniowie umieją pływać. Tego rodzaju wnioskowanie jest niezawodne, gdyż wniosek ogólny wynika tu logicznie z koniunkcji poszczególnych przesłanek: jest to więc pewien rodzaj dedukcji (przy współczesnym rozumieniu tego terminu). Chociaż indukcja zupełna okazuje się niekiedy pożyteczna, możliwość jej zastosowanie w nauce jest jednak ograniczona.

Indukcja niezupełna zachodzi wówczas, jeśli wśród przesłanek jest mowa tylko o niektórych elementach danej klasy przedmiotów czy zjawisk, iż posiadają one pewną własność, a jednak na tej podstawie (przy braku stwierdzenia choćby jednego przypadku przeciwnego) formułuje się wniosek ogólny, że własność tę posiadają wszystkie przedmioty bądź zjawiska tej klasy.

Oto przykład takiego wnioskowania; ktoś zauważył, że konkretny kawałek bursztynu potarty o sukno przyciąga ścinki papieru. ft»tem sprawdził jeszcze w ten sposób kilka innych kawałków bursztynu i za każdym razem stwierdził to samo. Z tych obserwacji wyprowadził wniosek ogólny, że każdy kawałek bursztynu potarty o sukno przyciąga ścinki papieru.

Tego rodzaju indukcja jest rozumowaniem zawodnym, gdyż wniosek nie wynika tu logicznie z koniunkcji przesłanek. Zbiór elementów uwzględnionych w przesłankach nie stanowi całej klasy przedmiotów czy zjawisk, o których jest mowa we wniosku. A zatem może on być fałszywy. Tak np. na podstawie indukcji niezupełnej przez dłuższy czas uważano, że wszystkie (dorosłe) łabędzie są białe, a po odkryciu Australii wniosek ten okazał się fałszywy, ponieważ australijskie łabędzie są czarne.

Mimo swojej zawodności indukcja niezupełna stosowana jest nadal nie tylko w życiu codziennym, ale i w naukach, zwłaszcza przyrodniczych, chociaż

tzw. problem usprawiedliwienia indukcji jest ciągle jednym z najtrudniejszych problemów metodologicznych.

Łatwo zauważyć, że indukcja niezupełna jest szczególnego rodzaju rozumowaniem redukcyjnym, gdyż przesłanki tego rozumowania wynikają logicznie z wniosku. Tak więc kierunek wynikania jest tu odwrotny do kierunku uzasadniania (rację uzasadniania się poprzez następstwo).

Indukcja eliminacyjna jest to rozumowanie zmierzające do wykrycia pewnych zależności między zjawiskami na podstawie jednostkowych obserwacji. Stosując to rozumowanie ustala się najpierw (korzystając z obserwacji i pewnej inwencji) możliwie wszystkie okoliczności A, B, C, D.....które współwystę

pują z pewnym interesującym nas zjawiskiem Z lub bezpośrednio je poprzedzają i mogą mieć istotny wpływ na zajście tego zjawiska. Następnie spośród powyższych okoliczności wybiera się taki jedyny czynnik, który rzeczywiście pozostaje w ścisłym związku (np. przyczynowo-skutkowym) z zachodzeniem tego zjawiska Z. Ponieważ dokonuje się to w drodze eliminowania okoliczności nieistotnych, rozumowanie to przyjęto nazywać „indukcją eliminacyjną".

Teorię indukcji eliminacyjnej sformułował J.St. Mili w postaci schematycznie ujętych reguł, które nazwał kanonami (z gr. kanon - reguła, wzorzec). Z pięciu kanonów Milla omówimy tu (w uproszczonej formie) tylko trzy podstawowe, mianowicie: jedynej zgodności, jedynej różnicy oraz zmian towarzyszących.

Kanon jedynej zgodności: Jeżeli wśród wielu okoliczności A, B. C, D,... jakaś jedna okoliczność, np. A, stale towarzyszy występowaniu badanego zjawiska Z, podczas gdy pozostałe zmieniają się (współwystępują bądź nie), to wolno na tej podstawie uznać, że A pozostaje w istotnym związku z Z (jest jego przyczyną lub warunkiem).

Tego rodzaju rozumowanie przedstawia tradycyjnie następujący schemat

A B C D    Z

A-C D    Z

AB-D    Z

ABC-    Z

Zatem: A ma ścisły związek z Z

Np. matka, szukając przyczyny pojawienia się alergicznej wysypki u dziecka, stwierdza, że objawy te pojawiły się. gdy dziecko zaczęło jeść dodatkowo: truskawki, maliny, banany i pomidory. Rozpoczyna więc obserwację i zauważa, że gdy dziecko zjadło truskawki, banany i pomidory (bez malin) dostało wy-

161