25 (55)

języka, przeciwstawiając nowomowie słowo niosące prawdę między innymi dlatego w drugiej połowie lat siedemdziesiątych pojawiły się pierwsze pisma i publikacje podziemne, wychodzące poza kontrolą cenzury; do nich nowomowa nie miała już dostępu.

Absurd nowoczesności

Wojna dobiegła końca w roku 1945. afe czy zakończenie wojennego koszmaru oznaczało zarazem duchowe odrodzenie dotkniętego nim człowieka? Pisane juz po wojnie wiersze Tadeusza Różewicza (ur. 1921), takie jak Ocalony czy Lament, poświadczają. ze nie było to takie proste. Podmioty liryczne tych utworów przedstawiają się jako osoby o całkowicie zdegradowanej psychice, wypalone wewnętrznie, dla których pojęcia dobra i zła me mają żadnego znaczenia, gdyż oni sami żyją w etycznej pustce. Ocaleli co prawda fizycznie, lecz ich system wartości uległ całkowitej rozsypce - Nie wierzę w przemianę wody w wino/ nie wierzę w grzechów odpuszczenie/ nie wierzę w ciała zmartwychwstanie (Lament). Ta sytuacja całkowitego wydziedziczenia z kultury, historii, religii ciągnęła się długo i dotyka jeszcze bohatera dramatu Różewicza Kartoteka (1960), opowiadającym o człowieku i jego miejscu w świecie współczesnym.

Dziwny to Bohater przede wszystkim to postać całkowicie niebohater-ska, gdyż cały czas spoczywa w łóżku, ostentacyjnie odmawiając podjęcia jakiejkolwiek aktywności. Od odwiedzających go ludzi chce tylko jednego: aby dali mu wreszcie święty spokój. Trudno powiedzieć, jaki wykonuje zawód (kierownika administracyjnego

operetki czy dyrektora przedsiębiorstwa), jak się nazywa (Janek. Kazio, Zdzisław czy Wiktor), podobnie nieokreślony jest jego wiek, choć pewne szczegóły biograficzne i okupacyjne wspomnienia sugerują, że mamy do czynienia z „ocalonym" Kolumbem. Różewicz czyni zatem bohaterem Jer-manna (z niem. Każdego, ang. Every-man), statystycznego człowieka reprezentującego swoje czasy. Jego życie to rodzaj ekranu, na którym oglądamy losy całego wojennego pokolenia.

Jedynym stałym punktem na scenie jest łóżko, w którym spoczywa Bohater, dookolna rzeczywistość zmienia się i przekształca, a to we fragment ulicy, kawiarnię, biuro czy salon fryzjera. Nawiedzają go postacie z przeszłości i teraźniejszości, zadają absurdalne, niedorzeczne pytania, cały czas czegoś od niego chcą; to reprezentanci tak zwanego społeczeństwa, miałcy i płascy. bełkocący coś o codziennych, nieistotnych sprawach, przeżuwający prasową sieczkę, konformiści jak Pan z Przedziałkiem, namolni głupcy w rodzaju Tłustej Kobiety, która to swoją ślepą kiszkę kocha bardziej od całej ludzkości. Bohater nie znajduje z nimi wspólnego języka i zastanawia się: Czy nie można nic powiedzieć, wyjaśnić drugiemu człowiekowi. Nie można przekazać tego, co jest najważniejsze... Ba, kiedy jakakolwiek komunikacja w tej rzeczywistości traci sens, gdyż choruje ona na amorfizm, bez-ksztattność, znajduje się w stanie permanentnego rozkładu - wypełniona błotkiem banalnej codzienności, nie jest w stanie zaoferować Bohaterowi jakichkolwiek istotnych treści czy idei.

Bohater Kartoteki został dotknięty klęską bierności, której nie jest w sta-

POEZJA LINGWISTYCZNA - nurt we współczesnej poezji polskiej, głośny na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (Miron Białoszewski Tymoteusz Karpowicz). eksperymentujący z językiem, próbujący jego możliwości. atakujący panujące w mowie schematy i konwencje, niejako po trosze kontynuujący tradycje Awangardy Krakowskiej. Poezja lingwistyczna nie traktuje przy tym języka jako sprawnego narzędzia komunikacji, przeciwnie, to instrument niesprawny, skamieniały w sztywnych wzorcach, zakłócający porozumienie - dlatego atakuje i przetwarza to. co w języku zesztywniałe. bezwładne, zrutynizowane. zagłębia się w chaos języka potocznego, atakuje pustkę znaczeniową <- nowomowy; bawi się przy tym słowem, sięga po dowcip językowy, przedrzeźniając skostniałe wzorce językowe. nie obda się wszystkich sobą co chcą co ja chcę? ob się nie dać się! obsobą

Miron Białoszewski, polka z sobą

P0K01ENIE’56 - określenie to dotyczy grupy pisarzy i poetów, których talenty objawiły się po październikowym przełomie (1956). kiedy Polska wychodziła z ostrej fazy =* stalinizmu i nastąpiło pewne rozluźnienie w polityce kulturalnej władz; kończył się socrealizm (zwane jest też. od tytułu pisma wydawanego przez młodych pisarzy, pokoleniem Współczesności) Nastąpiła istna erupcja wybitnych indywidualności, np. Andrzeja Bursy. Jerzego Harasymowicza. Stanisława Grochowiaka. Tadeusza Nowaka w poezji, w prozie objawili się: Marek Hłasko Władysław Odojewski, Marek Nowakowski. Wacław Terlecki, w dramacie: Sławomir Mrożek. Tadeusz Różewicz. Pokoleniowa twórczość tej grupy odreagowywała wojenne dzieciństwo i stalinowską młodość, poszukując świata utrwalonych, stałych wartości, protestując przeciwko oficjalnej, zakłamanej kulturze - stąd zwrot ku grotesce, szyderstwu, karykaturze. W okresie tym kultura polska, po epoce izolacji z czasów socrealizmu, otworzyła się na kulturę światową, nadrabiając zaległości. Pókolenie’56, złożone z twórców znaczących i utalentowanych. zostawiło po sobie trwały ślad w literaturze, zapoczątkowany wówczas pluralizm i względna swoboda w kulturze nigdy nie zostały - mimo rozmaitych wysiłków władz komunistycznych - do końca zlikwidowane.

SOCREALIZM - skrót od realizm socjalistyczny - kierunek literacki, który kształtował się w ZSRR już od początku lat trzydziestych, po stłumieniu względnego pluralizmu cechującego lata dwudzieste, czyli okres tzw. NEP-u. Oficjalnie przyjęto go na I Wszechzwiązkowych Zjeździe Pisarzy Radzieckich (sierpień 1934). na którym przemówienia formułujące założenia nowego kierunku wygłosili główny ideolog od kultury, sekretarz KC WKP (b) Andriej Żdanow i wybitny pisarz Maksym Gorki. Postulowany przez nich prze-

PDWTÓRKA Z E P □ K    25