bogurodzica

TEKSTY WIERSZOWANE

PIEŚNI RELIGIJNE BOGURODZICA

Bogurodzica to najstarsza ze znanych polskich pieśni religijnych. Nie jest utworem jednolitym, Z pierwotnej dwuzwrotkowej pieśni rozrosła się do kilkunastu strof, a w jednym z XVI-wiecznych przekazów liczy aż 22 zwrotki. Wyodrębnić można trzy części pieśni, które powstały niezależnie od siebie: I. zwrotki 1—2, kończące się refrenem Kyrie eleison, to właściwa Bogurodzica; II. zwrotki 3—6, tzw. pieśń wielkanocna; III. zwrotki 7 — 15, tzw. pieśń pasyjna, do której dołączane były jeszcze różne dodatkowe zwrotki modlitewne — za foróła, do św. Wojciecha, do św. Stanisława i innych świętych. Najstarsza jest część pierwsza, różniąca się zdecydowanie od pozostałych swym układem wersyfikacyjnym i charakterem melodii. Pod względem gatunku literackiego dwie pierwsze zwrotki są tropami do litanijnego Kyrie eleison. Ich budowę wersyfikacyjną, w obydwu strofach inną, wzorowano na n&jkunsztowniejszyeh tropach o cząsteczkowej budowie sekwencyjnej. Datowanie pieśni jest sprawą niezwykle sporną. Mimo wysiłku badaczy nie udało się definitywnie określić czasu jej powstania i wykryć autora. Wnioskowania w tej kwestii, zależnie od przyjętych przesłanek, są bardzo różne i wahają się skrajnie od X w. do końca XIV w. Najczęściej przyjmuje się jednak, że utwór powstał w XIII w. — w 1. połowie, Z tego okresu poeho-dzi najprawdopodobniej także melodia o wysoce artystycznym poziomie kompozycji. Tradycja od XVI w. długo przypisywała autorstwo Bogurodzicy św. Wojciechowi. Mimo usilnych badań nie udało się znaleźć w ob-cych hymnografiaeh wzorca literackiego dla całej części pierwszej, co pozwala ją uważać za twór rodzimy. Nie brak jednak badaczy, według których wyrazy Bogurodzica i Bogiem sławiona wskazywałyby na jakieś związki pieśni ze środowiskiem bizantyjskim za pośrednictwem staro-cerkiewno-słowiańskim, a archaizmy językowe {dzida, hó&yc i niektóre inne) skłaniają ioh do znaeznego cofania czasu powstania pieśni. Treść utworu (pierwsza zwrotka Zwraca się do Marii z prośbą o pośrednictwo, druga natomiast skierowana jest do Chrystusa i prosi go o wysłuchanie modlitw za wstawiennictwem św. JTana Chrzciciela) pozwala natomiast przypuszczać, że kryje się za nim wzorzec ikonograficzny — motyw zwany „deesis”, który rozpowszechniony był w sztuce romańskiej, a przedstawia Chrystusa-Władcę, obok którego w postawie modlitewnej stoją lub klęczą Maria i Jan Chrzciciel jako główni pośrednicy.

O dużej popularności Bogurodzicy w średniowieczu świadczy fakt dołączania do jej pierwotnego tekstu licznych zwrotek dodatkowych, które — jak już wspomniano — nie mają z nią ani związlsu treściowego, ani wersyfikaeyj-nego. Część II powstała co najmniej w 1. połowie XIV w. i jest pieśnią wielkanocną, której melodia i forma wiersza zapożyczone zostały z łacińskiego tropu Triumphat Idei filius do końcowego Alleluia wielkanocnej antyfony procesyjnej Cum rex gloriae Christus, opowiadającej o zstąpieniu Chrystusa do otchłani. Z czasem przyłączono jeszcze dalsze zwrotki i wytworzyła się część III, będąca pieśnią pasyjną z dodatkowymi strofami okolicznościowymi. Treściowo wykazuje ona związki z pokutną procesją litanijną w Dni Krzyżowe oraz w uroczystość św. Marka. Pod względem wersy fikacyjnym i melodii nawiązuje do części II (do jej trzeciej zwrotki). Większość strof tej części powstała najprawdopodobniej w 2. połowie XIV w,, a niektóre — dodatkowe — dopiero w XV i XVI w. Połączenie wszystkich zwrotek z częścią I musiało nastąpić przy końcu XIV lub na początku XV w. Pierwsze wzmianki o Bogurodzicy mówią o śpiewaniu jej w czasie wojny z Krzyżakami w 1410 r. Świadczy to o pozakościel-nej popularności utworu i traktowaniu go też jako pieśni bojowej. Z czasem zanika ów charakter pieśni, a na początku XVII w. Bogurodzica traci go prawie zupełnie (tekst nie był już rozumiany, a melodia nie należała do najłatwiejszych).

Z okresu do początków XIX w. znanych jest 55 rękopiśmiennych i drukowanych przekazów Bogurodzicy. Niżej podajemy dwa przekazy (trzeci — pierwszy drukowany — zob, s. 306 Ohrestomatii). Pierwszy (według oznaczenia J. Woronczaka Aa), będący zarazem najstarszym znanym przekazem tej pieśni, znajdował się na wyklejce tylnej okładki rękopisu Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie nr 1619 (obeonie karta z pieśnią przechowywana jest osobno). Kodeks ów zawiera łacińskie kazania na niedziele, święta i Wielki Post z glosami polskimi, przepisane w 1407 r. przez księdza Macieja z Grochowa, wikariusza w Kcyni. Bogurodzica zapisana została krótko po 1408 r. (inną ręką). Tekst obejmuje tylko dwie pierwsze, najstarsze zwrotki pieśni i opatrzony jest nutami. Drugi przekaz, chronologicznie trzeci (według oznaczenia J. Woronczaka Ac), mieści się w rękopisie Biblioteki Narodowej w Warszawie nr 3016 II. Rękopis ten powstał w 1456 r, w klasztorze Bożogrobców w Miechowie i zawiera m. in. Sacramentale Mikołaja z Błonia. Tekst Bogurodzicy (bez nut) zapisany został na k. 223— 228y w 2. połowie XV w. Pieśń obejmuje tu 19 zwrotek, w tym cztery dodatkowe: do św. Wojciecha, do św. Katarzyny, za króla i do św. Stanisława.

Wyd.: Bogurodzica, oprać. J. Woronczak, wstęp językoznawczy 33. Ostrowska, oprać, muzykologiczne H. Feicht, Wrocław 1962, Biblioteka Pisarzów Polskioh, seria A, nr 1 (translit., transkryp., fot., transkrypcja nut).