burszta

S/.kohi Wyższa Psychologii Spolcc/ncj \\ ;tiv/,i\va

Wojciech Józef Burszta

TOŻSAMOŚĆ NARRACYJNA W DOBIE EKRANU

i.usfn) iiilnotim n/i' im mis:: ;\r\

\ -i! |*«i .uiun

Wieloznaczność pojęcia tożsamości, zarówno w jego kształcie odnoszącym się do jednostki, jak i zbiorowości, zdaje się być stanem nie do przezwyciężenia. Przeciwnie nawet - narastająca lawinowo literatura z kręgu problematyki tożsamościowej w'kulturze ostatnich kilkunastu lat utwierdza nas tylko w przekonaniu. że im więcej dyskusji na ten temat, tym mniej pewników, tym trudniej znaleźć prowizoryczne punkty orientacyjne, przyczółki myśli umożliwiające wstępne przynajmniej uporządkowanie chaosu i konkurencyjnych ujęć. Pobieżny choćby przegląd teorii filozoficznych, narralywistycznych, socjologicznych, psychologicznych (w tym także psychoanalitycznych), z kręgu studiów kulturowych i etnicznych czy z terenu antropologicznych dociekań nad tożsamością, złożyłby się na potężną książkę, ale wcale nie jestem pewien czy efekt końcowy zadowoliłby kogokolwiek, nie mówiąc już o rozproszeniu wątpliwości.

Wybieram zatem z pełną premedytacją drogę samoograniczenia, której zwiastunem jest tytuł niniejszego tekstu. Zdaję sobie jednak przy tym sprawę, że próba zastanowienia się nad statusem tożsamości narracyjnej w kontekście kultury, o której powszechnie orzeka się, iż. jest kulturą zdominowaną przez elektroniczne środki przekazu, to także ryzykowny zabieg zestawienia ze sobą rzeczywistości społecznych niejako z definicji wobec siebie konkurencyjnych. Powiada się wręcz, iż ta druga doprowadziła już właściwie do destrukcji zdolności narracyjnych człowieka ufundowanych na kulturze druku¹. Ale nie jest to wcale, wbrew pozorom, pogląd powszechny. Obserwować wręcz możemy renesans zainteresowań narracyjnością kultury, a w tych ramach - wzmożone zainteresowanie problemem tożsamości w jej wymiarze narracyjnym. Warto więc, jak sądzę, dokładniej przeanalizować swoistą zależność, widoczną we współczesnej humanistyce: im głośniej nad trumną narracji, tym większe nią zainteresowanie. Wyrażam jednocześnie nadzieję, że nie zachowuję się jak owa bohaterka Schodami w górą. schodami w dół Michała Choromańskiego, która z hasła ,,należy upraszczać” uczyniła życiowe credo...

* * *

Jeszcze do niedawna niezbywalnym pewnikiem wiedzy socjologicznej było przekonanie, że każda funkcja pełniona przez jednostkę w społeczeństwie „niesie” ze sobą określoną tożsamość. Z perspektywy socjologii tożsamość jest tedy nadawana społecznie, potwierdzana społecznic i przekształcana społecznic. Główną rolę w tym procesie odgrywa socjalizacja (przez antropologów nazywana en-kulturacją), która jest odpowiedzialna również za to. w jaki sposób kształtuje się nasze „ja” podmiotowe i przedmiotowe. Z pewnością najbardziej wnikliwe teoretycznie ujęcie tego procesu przedstawił George Herbert Mead. Dla amerykańskiego pragmatysty geneza, jaźni” jest tożsama z odkryciem społeczeństwa; dziecko uczy się, czym jest społeczeństwo i tą drogą odkrywa, kim jest ono samo. Nabywanie tożsamości to, innymi słowy, „przyjmowanie roli innego”². Jak udat-nie interpretuje myśl Meada Peter Berger:

Dziecko przyjmuje najpierw rolę swych vis-d-\is, których Mead nazywa jego „znaczącymi innymi”, to znaczy role tych osób, które najbliżej się nim zajmują i których postawy są decydujące dla kształtowania się jego wyobrażenia o sobie. Później dziecko dowiaduje się, że role, które gra, nie wiążą się jedynie z tym bliskim kręgiem, lecz odnoszą się do oczekiwań kierowanych wobec niego przez społeczeństwo w ogóle. Ten wyższy szczebel abstrakcji we wrażliwości społecznej Mead nazywa odkryciem „uogólnionego innego".³

Tożsamość nie jest więc czymś „danym”, lecz nadawanym w aktach społecznego rozpoznania - stajemy się tacy, za jakich uznają nas inni. Nasze , ja” jest jaźnią odzwierciedloną w sensie Cooleyowskim⁴. Tak więc tożsamości są nadawane społecznie, w takim też trybie są potwierdzane, a także - bywają przecież i takie sytuacje - „cofane”. Są zatem dynamiczne, zmienne w czasie, rodzące się „na przecięciu” wzajemnej interakcji ,ja” i „społeczeństwa”.

Zauważmy jednak, że już w ujęciu symbolicznego interakcjonizmu (James, Cooley, Mead) tożsamość staje się ideą dwuznaczną lub - jak powiada Zygmunt Bauman - bronią obosieczną. Może być bowiem orężem indywidualizmu albo przeciwnie - służyć wspólnocie jako główne źródło jej samodefiniowania. W pierwszym przypadku „ostrze” tożsamości zwraca się przeciwko zbiorowej presji narzucania obowiązujących tożsamości jednostkom, które, wbrew konfor-

Zob. charakterystyczny tekst należący do takiego nurtu refleksji; B. Donolmc, The Eleclronic Imaginatioii: Requiem for a Norrative, „FI CJ: A Rcviuw of General Semantics", t 59, zeszyt 4, zima 2002/2003, s. 387-399. Teza autora, oparta na akceptacji stanowiska Mcluhana i Mcintyre’a, brzmi, ż.c istnieje głęboki związek między możliwościami komunikacyjnymi kultury a sposobami narracji.

Zob. G.H. Mead, Umy.il, osobowość, społeczeństwo, przel. Z. Wolińska, Warszawa 1975.

P.L. Berger, Zaproszenie do socjologii, przel. J. Stawiński, Watszawa 1988, s. 106.

¹¹ Zob. szczegółową analizę teorii Cooleya w pracy: J.A. Holstein, J.F. Gubrium, The Self We Live /?>' Nnrrtuiw lilentite in n Postmodern World. New York-Oxford 7000. s 24-27,