etno (21) []

przeciw starszej, że tytanów interpretuje się tu jako *•» chaosu.

Nie dziwi natomiast fakt, że w ścisłych ramach miiok. gii olimpijskiej funkcje cywilizacyjne związane są z Aw i Apollinem — bogami w największym stopniu uosabi * jącytói harmonijność i racjonalny porządek greckiego ko*.* mosu. Kowal Hefajstos jest ubóstwionym demiurgj_em' dającym się porównać z kowalami afrykańskimi, kauk^! kinu, fińskimi. Za rodzaj olimpijskiego trickstera można uznać posłańca bogów, Hermesa.

W mitologii skandynawskiej w obrazach nadrzędnego boga Odyna i przewrotnego Lokiego oraz w ich wzajem, nych stosunkach (częściowo również w stosunkach grotno. władcy Thora i Lokiego) można zrekonstruować model „bracia-demiurgowie, bohater kulturowy i mitologiczny łotrzyk”. Odyn jest pierwszym „szamanem”, ojcem innych asów, zdobywcą świętego miodu; doprowadził on — współ-nie z Lokim — do końca dzieło stworzenia ludzi. Loki jest natomiast ojcem chtonicznych potworów, odpowiedzialnych za sprowadzenie śmierci, jest jednak zarazem wynalazcą rybackiej sieci, zdobywcą skarbów asów (cudownych prapnedraiotów) itp. Thor jest przede wszystkim tym, który walczył z olbrzymami i wężem opasującym cały świat, ale jego walka ma również sens kosmiczny (po-dźwignięcie „węża Midgardu” — środkowej ziemi — z oceanu).¹

Tak więc praprzodek-demiurg — bohater kulturowy to nie tylko jedna z możliwych postaci mitu, ale postać por ezcellence mitologiczna, zwłaszcza w mitologiach archaicznych, typologicznie ściśle odpowiadająca wyobrażeniu mitycznego czasu pratworzenia i modelująca wspólnotą -nosicielka tradycji mitologicznych w ogóle. Jak już zaznaczyliśmy, demoniczny lub kosmiczny sobowtór bohatera kulturowego — mitologiczny łotrzyk— również pozostaje w specyficznym stosunku do czasu mitycznego, ponieważ jest to czas poprzedzający ostateczne ustanowienie różnorodnych surowych tabu. Nawet tam, gdzie pojawia się pan niebios w charakterze nadrzędnego ducha — albo stąpi się on z praprzodkiem-demiurgiem — bohaterem kulturowym, albo pozostaje postacią wyblakłą l bierną, swego rodzaju deus otiosus, nie odgrywającą większej roli w opowieści. W rozwiniętych mitologiach z mnóstwem bogów

modelu jącyeh zjawiska natury najaktywniejsza miejsce faimują ^w mitologicznej opowieści reliktowe postacie bo-Sterów kulturowych lub bogów z wyraźnie podkreśl o-^Pvnll odpowiednimi funkcjami.

archaicznych mitologiach praprzodkowie — bohaterowie kulturowi modelujący wspólnotą społeczną przeciw-stawiani są duchom zmarłych i duchom natury. W rozwiniętych mitologiach nad jednymi i drugimi górują panteony bogów (w których genezie uczestniczyli zarówno przodkowie, jak i duchy-gospodarze), zlokalizowanych • zasady w niebie i modelujących najróżniejsze obiekty i zjawiska naturalne oraz różnorakie funkcje społeczne (por. teorią Dumózila o podziale bogów indoeuropęjskich według trzech funkcji społecznych — zob. przyp. 69/1). Cały świat, przyroda i społeczeństwo, pod wieloma wzglądami są uosabiane oraz rządzone przez ogół bogów i duchów. Brak przy tym, po pierwsze, ścisłego izomorfizmu miądzy poszczególnymi fragmentami modelu świata i określonymi bogami; oznacza to, że bogowie mogą modelować jednocześnie kilka obiektów lub tylko poszczególne aspekty tychże, stanowiąc jakby wiązki cech semantycznie dystyn-ktywnych. Po drugie natomiast — stosunek miądzy bogami a uosabianymi przez nich obiektami natury jest bardzo różny, tak że nawet w obrąbie tej samej mitologii współistnieją czasami: bezpośrednia personifikacja obiektu przyrodniczego oraz postać mitologiczna wyposażona w liczne różnorodne właściwości; jedną z tych właściwości jest właśnie związek z owymi zjawiskami przyrody (por. Helios i Apollo). Przechodzenie od praprzodków, ściśle związanych z czasem mitycznym, do bogów rządzących świstem stanowi nader istotny aspekt przechodzenia od mitologii archaicznej do jej form bardziej rozwiniętych.