IMGi78

298 Część II. Interakcyjne funkcje nauczyciela

do danej klasy obiektów. Posługując się metodą przyswajania pojęć, nauczyciel prowadzi lekcję przez cztery etapy.

1.    Podaje uczniom przykłady i nieprzykłady. Trafne przykłady kwitowane są wyraźnym „tak”, a starannie dobrane nieprzykłady równie wyraźnym „nie”.

2.    Nakłania uczniów, żeby snuli domysły, jakie są cechy istotne pojęcia, i podawali argumenty, na których się opierają. Stawia dodatkowe pytania naprowadzające myślenie uczniów na właściwy kierunek, sprawia, że uczniowie porównują cechy przykładów i nieprzykładów.

3.    Kiedy wygląda już na to, że uczniowie opanowali pojęcie, nazywa je i opisuje procesy myślowe, którymi się posługiwali. Uczniowie już wcześniej mogli „wyczuć” pojęcie, mimo to nauczyciel przedstawia przykłady i nieprzykłady do chwili, aż uczniowie przyswoją cechy istotne pojęcia i jego nazwę.

4.    W celu sprawdzenia przyswojenia pojęcia podsuwa uczniom do rozpoznania dodatkowe przykłady i nieprzykłady. Uczniowie odpowiadają „tak” lub „nie”, wyjaśniają, dlaczego tak lub nie, i sami podają przykłady i nieprzykłady.

Metoda przyswajania pojęć wymaga od uczniów myślenia indukcyjnego, w trakcie którego posługują się oni wcześniejszą wiedzą w celu organizowania nowych informacji. Inaczej niż w przypadku nauczania bezpośredniego nauczyciel podaje nazwę i definicję pojęcia dopiero po tym, jak uczniowie sami zajmą się wykrywaniem cech istotnych.

Raz jeszcze sięgnijmy po pojęcie „wyspa” i pokażmy, jak mogłaby wyglądać lekcja poprowadzona metodą przyswajania pojęć.

1.    Nauczyciel pokazuje wyspę na ilustracji i mówi, że jest to przykład pojęcia. Potem pokazuje ilustrację obszaru ziemi, który nie jest wyspą, i powiada, że jest to nieprzykład.

2.    Nauczyciel pokazuje uczniom rozmaite ilustracje przedstawiające wyspy i inne formy lądu, mówiąc, które są przykładami, a które nie są przykładami pojęcia. Uczniowie mają odgadnąć, o jakie pojęcie chodzi. Wszystkie hipotezy i pomysły są zapisywane na tablicy. Nauczyciel wciąż pokazuje ilustracje i prosi, żeby uczniowie ponownie przemyśleli swoje pomysły.

3.    Nauczyciel prosi uczniów, żeby podali definicję pojęcia i, jeśli to możliwe, nazwali je. Uczniowie wymieniają cechy istotne pojęcia.

4.    Nauczyciel pokazuje kolejne ilustracje, a uczniowie określają, czy są to przykłady („tak”), czy nieprzykłady („nie”) pojęcia. Nauczyciel prosi uczniów, aby podawali znane sobie przykłady wysp oraz form lądu, które nie są wyspami. Uczniowie wyjaśniają, dlaczego dany przykład zaliczyli do wysp albo do innych form.

Rola nauczyciela sprowadza się przede wszystkim do spisywania uczniowskich pomysłów i wyliczanych cech istotnych, naprowadzania uczniów i podawania w miarę potrzeb dodatkowych wiadomości.

Rozdział 9. Nauczanie pojęć 299

Procesy metapoznawcze i scalanie opanowanego materiału

W ostatniej fazie modelu znaczenia nabierają czynności nauczyciela, których celem jest kierowanie myśleniem uczniów o ich własnych procesach poznawczych. Dzięki temu scalona zostaje świeżo opanowana wiedza konceptualna. Nauczyciel prosi uczniów, by cofnęli się myślą i zastanowili, co przychodziło im do głowy, kiedy zajmowali się danym pojęciem. Jakimi kryteriami posługiwali się, klasyfikując przykłady i nieprzykłady? Kiedy zaczęli domyślać się, o jakie pojęcie chodzi? Jak na to wpadli? Co stanowiło przeszkodę podczas lekcji prowadzonej metodą nauczania bezpośredniego? Jak poznane pojęcie ma się do innych znanych już pojęć? Czy zastanawiali się nad całym pojęciem, czy nad poszczególnymi cechami? W jaki sposób cechy nieistotne wpływały na przyswojenie pojęcia? Gdyby mieli nauczyć tego samego pojęcia innych, młodszych uczniów, jak by to robili?

Celem tego rodzaju pytań jest poddanie refleksji własnych procesów myślowych uczniów (myślenie o myśleniu nazywa się myśleniem m e t a-poznawczym) oraz pomoc uczniom w odkryciu i analizie schematów, którymi posługiwali się, przyswajając nowe pojęcia i włączając je do własnych struktur poznawczych. W tej fazie zatem wymagany jest aktywny udział uczniów w dyskusji. Wskazówki, jak ów aktywny udział zapewnić, zawarte są w rozdziałach 4. i 12.

Zadania polekcyjne

Sprawdzanie opanowania pojęć wymaga czynności podobnych do tych, które wykonywał nauczyciel, definiując i analizując pojęcia. Podstawą opanowania pojęcia jest znajomość jego cech istotnych. Analizując pojęcia, oddzielamy cechy istotne od nieistotnych, dzięki czemu możemy dokonywać rozróżnień i klasyfikować.

Aby osiągnąć wyższe stopnie opanowania pojęć, jak zaleca to Klausmeier (1980), uczeń powinien:

—    umieć zdefiniować pojęcie i znać cechy istotne pojęcia,

—    umieć rozpoznawać przykłady i nieprzykłady,

—    uwzględniając cechy istotne, oceniać przykłady i nieprzykłady.

Jeśli więc uczeń opanował pojęcie „wyspa”, to kiedy podamy mu przykłady wysp, zatok, jezior i półwyspów, potrafi:

—    nazwać pojęcie i wskazać przykłady wysp,

—    nazwać cechy istotne wysp i odróżnić je od nieistotnych,

—    wskazać, pod jakim względem wyspy różnią się od zatok, jezior i półwyspów; uwzględniając cechy istotne wyspy, powie, że półwysep nie jest otoczony wodą ze wszystkich stron.

Klausmeier (1980, s. 127—130) podaje przykład testowych zadań wyboru sprawdzających zrozumienie pojęcia.