IMG�78

HENRYK MARKIEWICZ

Akcja

Kryzys akcji w oczywisty sposób zajmuje główne miejsce w procesie kwestionowania formy tego dramatu, który przywykliśmy definiować jako „naśladowcze przedstawienie akcji”^Arystoteles. Poetyka.Irozdz VI).(Akcja zatem to sama podstawa mimeslsA

Ud końca XIX wieku kiyzys akcji’przybiera rozmaite formy, na przykład w sztukach Czechowa tradycyjnie rozumiana akcja ulega decentralizacji i fragmentaiyzacji. Jedną z najbardziej radykalnych manifestacji tego kryzysu jest „teatr statyczny" Maeterlincka. Akcja niemal całkowicie tu zanika za sprawą usunięcia tego, co stanowiło dotąd o dynamice aktu teatralnego. Działać to „wprawiać w ruch”, jak przypomina Hannah Arendt, odwołując się do znaczenia łacińskiego słowa agere. Czy można więc stworzyć teatr czystego bezruchu? Maeterlinck, zalecając rezygnację z akcji, proponował zastąpić ją dynamiką innej natury: dynamiką „duszy", do której teatr końca XIX wieku, idąc w ślad za Wagnerem, tak bardzo starał się dotrzeć. Siłą napędową wielu dzieł dramatycznych XX wieku, od Strindberga przez Duras czy Sarraute aż do dziś, stało się natomiast prawdziwe życie wewnętrzne.

Wielokształtną ewolucję „dramatu" XX wieku, póki jeszcze - choć niekiedy wbrew sobie - zachowuje on tę nazwę, można interpretować jako niekończące się poszukiwania rozwiązania podstawowego problemu: Czym zastąpić akcję, kiedy ona sama okazała się niemożliwa? Jaki nadać jej kształt?

Lecz czym tak naprawdę jest ta niemożliwa już akcja? Dlaczego doszło do jej kryzysu? Akcja, której możliwości wyczerpują się z końcem XIX wieku, to tak zwana „wielka akcja”. Jej podstawowy wzór na całe stulecia narzucili europejskiemu teatrowi tragicy greccy: akcja o zdeterminowanym odgórnie przebiegu powinna rozpoczynać się wraz z początkiem dramatu i znaleźć rozwiązanie w jego finale. Schemat idealny w swojej prostocie {czasem komplikuje go wprowadzona intryga), jedności i spójności, w swoim niekwestionowanym porządku. Istotę takiej struktury akcji model aktancyjny oddaje w formie ukierunkowanej relacji podmiotu z przedmiotem. Oczywiście, pod koniec XIX wieku ten porządek zaczyna chwiać się w posadach. Znika bowiem warunkujące taki właśnie kształt akcji założenie dotyczące potrzeby aktywności. Aby działać, trzeba przede wszystkim