IMG�71

ALINA KOWALCZYKÓW A

Henryk Pillati, Podróż po Europie, 1856

Roman Wilczyński, 1837*

Wszystkie ilustracje pochodzą z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie

■ Prezentowane publicznie autoportrety romantyków nie stały się ani przedmiotem artystycznych dyskusji, ani wizytówką nowego nurtu⁸. Klasycystyczny styl przełamywano łagodnie, bez uszczerbku dla godności artysty.

Świadectwem nowego, dramatycznego widzenia świata stały się oczy. Wielcy artyści romantyczni (tylko rzeczywiście wielcy, bo wykonanie wymagało nieprzeciętnego talentu) uderzali z autoportretu spojrzeniem wyrazistym i przenikliwym; okiem, przez które przebija moc hipnotyzująca. Prekursorem takich autoportretowych ujęć oczu był Henry Fuseli, potem wyraziście przekazują emocje na rysunkach Caspara Davida Friedricha.

Im sztywniejsze były rygory obyczajowej i artystycznej konwencji, tym mniejszego wysiłku wymagało zaznaczenie faktu jej przełamywania, demonstrowania własnej Odrębności. Prowokacją wobec przyjętych obyczajów był na przykład Portret w stroju albańskim Byrona pędzla Thomasa Phillipsa. Elegancki, orientalny i niezwykle barwny strój był dopełniony przez groźny „wschodni” rekwizyt: trzymany w prawej dłoni kindżał. Wschodni strój wprowadzał także Aleksander Orłowski do kilku „czerkieskich” autoportretów. U ich następców „wschodnie” atrybuty pełniły funkcje dekoracyjne, częstym „orientalnym” elementem była długa fajka lub nakrycie głowy. Turban lub czapeczki: portret Słowackiego w fezie namalował Teofil Januszewski; pojawiały się krymki, mycki - choć noszone w Polsce, lecz obcego pochodzenia. Przypominały o genealogii artysty (na licznych autoportretach Jana Rustema), o egzotycznych wojażach (arabskie pamiątki w atelier Horacego Vemeta).

Patetycznemu zrywowi romantyków patronował Byron. Romantycznie stylizowany obraz człowieka zbuntowanego oraz topos poety-wędrowca wprowadza portret zatytułowany Byron schodzi ze statku na ląd, malowany przez George’a Sandersa prawdopodobnie W 1807 roku, gdy Byron zatrzymał się w Szkocji (wskazują na to cechy pejzażu) po drodze planowanej wyprawy do Irlandii. Zapłacił malarzowi 500 gwinei, był to zatem wizerunek robiony nie tylko za jego wiedzą, lecz na zlecenie. Artysta-wędrowiee, podróżujący nie w celach edukacyjnych ani naukowych, jak to bywało w wieku XVIII, lecz inspirowany przez prywatną Ciekawość świata; dumnie i hardo stoi w „romantycznym” pejzażu, na tle skał. Jakby zapowiedź Childe Harolda. I portret drugi, także na skalistym tle, malowany przez Richarda Westalla (1813): Byron jest odwrócony profilem, na tle skał, z głową Wspartą na łokciu i spojrzeniem biegnącym w dal.

Podobnie jak Byron, w pejzażu silnie nasyconym symboliką, był upozowany norweski malarz Johann Christian Dahl na obrazie J.C. Róslera (1819 lub 1820): niebo zasnute obłokami, nad głową zielony krzew, smukłe, długie palce prawej ręki artysty wsparte o pochyłe drzewo, ułamany konar stanowi podporę dla drugiej dłoni.

* Omawiając autoportrety artystów polskich niemal pomijam tych, których dzieła są analizowane w obszernej I itoraturze przedmiotu - marginalnie wspominam na przykład obrazy Aleksandra Orłowskiego i Cypriana Norwida, więcej miejsca poświęcając twórcom i wizerunkom mniej znanym.