IMG�08

204 Rozdział 4 — Niemcy o sztuce — Oświecenie i wczesny romantyzm

JOHANN JOACHIM WINCKELMANN (1717 - 1788)

Zyskał w opinii potomnych, szczególnie Niemców, miano „ojca nauko*,, wej historii sztuki i archeologii". Pisma jego osiągnęły ogromną popularność, choć rychło spotkały się także z krytyką (Herder; Haydon, 1809: ; WinckeJmann był dlań „useless rhapsodist”). Choć uzyskał wykształcenie filologiczne i historyczne, w pewnym sensie pozostał samoukiem; swą kon-cepcją estetyczną sztuki starożytnej uformował, zanim zetknął się z jej 1 zabytkami (Gedanken iiber die Nachahmung der griechischen Werke in der Mahlerey und Bildhauerkunst, 1755 — Myśli o naśladowaniu greckich dzieł % w malarstwie i rzeźbie). W swych pismach, z których najsłynniejsze Ge-schichte der Kunst des Altertums, 1764 (Historia sztuki starożytności) jako fi pierwsze wprowadziło i spopularyzowało pojęcie „historii sztuki" (w prze-”^ ciwieństwie do historii sztuk" lub żywotów artystów), Winckelmann po- ^ wiązał różne tradycje i postawy: badania antykwaryczne i krytykę arty-.i styczną, znawstwo i teorię sztuki. W jego postawie wobec sztuki i w jego 1| opisach wyrażał się preromantyczny emoejonalizm reakcji na dzieło; w je-go koncepcji historycznej cykl rozwojowy o charakterze biologicznym ^ (Vasari) przekształcił się w cykl etapów o różnej treści artystycznej, której określenia (fazy: 1) antyczna, 2) wzniosła, 3) piękna, 4) faza naśladowni- || ctwa) po części pochodziły z pojęciowego arsenału retoryki.

Wincklemann akcentował przejętą od Monteskiusza (O duchu praw, 1 1748) ideę uwarunkowania sztuki przez okoliczności materialne: warunkf^g naturalne i społeczno-historyczne życia ludzkiego, zarazem jednak pozo-. ^ stawał wierny wyrażonemu w młodości przekonaniu o jedynym, idealnym || charakterze sztuki greckiej, którą przeciwstawiał rzymskiej, wyżej cenionej:,;^ przez niektórych teoretyków francuskich i włoskich (Piranesi). Historia została dla Winckelmanna częścią teorii, przedstawiać miała ideał arty- | styczny i okoliczności jego uformowania. Sztuka grecka, choć uwarimkó- | wana okolicznościami czasu i przestrzeni, jest doskonała, ponieważ dzięki ii specyficznym warunkom Grecy osiągnęli najwyższą, harmonijną równo* ^ wagę w zakresie doskonałości fizycznej, duchowej i moralnej. Przedstawił wiając ludzi, wśród których żyli, artyści greccy przedstawiali więc zara> zem najdoskonalsze formy możliwe.

Winckelmann oddziałał przez swe zainteresowanie dla procesów śty-^yjgj listycznych, wyrażone w Geschichte der Kunst. Goethe powiedział w Dzieńi niku (1787): „Winckelmann pierwszy narzucił nam konieczność odróżni^-] nią pomiędzy różnymi epokami i wytyczenia historii stylów w ich stopniowym rozwoju i upadku. Każdy prawdziwy miłośnik sztuki musi uznać słuszność i wagę tego dezyderatu”. Historycy sztuki końca XVIII i pe* czątku wieku XIX mieli świadomość kontynuowania wielkiego dzieła opisania artystycznych dziejów ludzkości, które Winckelmann zaczął (Serouz d’Agincourt). Winckelmann oddziałał także swymi opisami, tworząc wzór literackich ekspresyjnych odpowiedników dzieł sztuki. Zarówno popula-

ryzacja i powszechne zastosowanie używanego przezeń pojęcia stylu, jak rozpowszechnienie się typu literackiego opisu, przez niego wprowadzonego, odegrały w późniejszym rózwoju historii sztuki istotną rolę, nie zawsze pozytywną. Połączenie teorii z historią, której celem stało się przedstawianie ideału, krytykował już Herder („historyczna metafizyka piękna”). Choć często nieoryginalny (słynna charakterystyka sztuki greckiej — szlachetna prostota i spokojna wielkość" <— jest zestawieniem tradycyjnych toposów piśmiennictwa estetycznego i krytycznego), Winckelmann umiał nadać swym poglądom spoisty kształt i odpowiedzieć na potrzeby okresu, znużonego formami późnego baroku i rokoka. Silnie oddziałał na literaturę niemiecką, zaś mniejszą rolę odegrał w naukowej archeologii (był konserwatorem zabytków rzymskich; napisał Monumenti antichi inediii, 1767).

Pisma:

GedariKeń; U ber die Nachahmung der gtiechischen Werke iń der Mahlerey und Bildhauerkunst. Friedrichstadt [Dresden] 1755; — Johann Winckelmanns sirmOU^tf Werke. Elnzige uollstćindige Ausgabe. Oprać. J. Eiselein. T. 1-12. DOnau<Jschlngen 1829; — St. Kostka Potocki O sztuce u datonych czyli Włnkelman PóUskL T. 1-3. Warszawa 1815; — Kunsttheoretische Schrtften. T. ł —10. „Studien zur deutschen Kunstgeschichte” t. 330, 333, 338, 339, 349 (wyd. faksimilowe; Baden-Baden-Strassburg 1962-1971); — Briefe. Oprać. W. Rehm i H. Diepolder, T. i-#. |West] Berlin 19®-- 1957; — Kleine Schriften. Vorreden. Entwiirfe. Oprać. W. Rehm. [West] Berlin VM.

Literatura:

G. Justi Winckelmann und seine Zeltgenossen 1866 -1872. Wyd. 5. Kbtn 1956; — A. Tibal Inuentaire des manuscrłts de Winckelmann d&posia d. la 3ibltothóąue Natlonale. Paris 1911; — W- Waetzoldt Deutsche Kunsthistoriker. T. 1, Leipzig 1921; — G» Baumecker Winckelmann in selnen Dresdner Schriften. Berlin 1933; — H. Rup-pert Winckelmann-Biblłographie. Verzelchnis der Veróffentlichungen eon und ilber Winckelmann. Berlin 1942. «Wincke]mann-GeseIIsehaft Stendal». Dalszy ciąg w tej samej serii (Berlin 1954 - 1955, 1967); H. C. Hatfield Winckelmann and his German Critlcs 1755 -1781. New York 1943; — H. Zeller Winckelmanns BęsćhreiĄiung des Apollo im Beluedere. Ziirich 1955; -*• C. Antoni der Kampf tcider dle Vermift< Stuttgart 1957; — H. Koch Johann Joachim Wtnckelthdńn. SprąCłtfe uńd Kunsiuwrk Berlin 1957. aWinckelmann-Gesellschaft Stendal*; — M. Fontius Winckelmunn und die franzósische Aufkltirung. Berlin 1968} — N» Himmelmami Winckelmanns llermeneuttk, Mainz 1971; — U. M. Rein Winckelmanns Begriff der ScMnheit. Vóar die Bedautung Platons fiir Winckelmann. Bonn 1972.

11 §1 , ^s'

JOHANN GOTTFRIĘD HERDER

Winckelmann o sztuce greckiej i egipskiej¹

[...] O sztuce Egipcjan. Świetnie, źe Winckelmann tak całkowicie stał się Grekiem; ponieważ jednak stał się nim kosztem Egipcjan, nie zyskałby sobie zaufania tego ludu, który tak bardzo, nie-