Jung7

564 ORIENTACJE POETOCENTRYCZNE I KULTUROCENTRYCZNE

w.narkozie, w chorobach psychicznych itp., występują na powierzchnię .duchowe produkty lub treści, które noszą na sobie wszystkie znamiona prymitywnych stanów duszy. Treści tych wyobrażeń,-są tak. prymitywnej natury, jak gdyby były fragmentami starej: wiedzy tajemnej. Pojawiają się również liczne motywy mitologiczne, wyrażone w nowoczesnym języku. To, co ważne, a co dla nauki o*literaturze ma całkiem szczególne znaczenie, polega wszakże na tym, że te manifestacje zbiorowej nieświadomości mają kompensacyjny charakter w stosunku do sytuacji, tzn. że dzięki nim jednostronna, odbiegająca od normy lub nawet niebezpieczna pozycja świadomości ma być w teleologicznej aktywności doprowadzona do równowagi. W formie pozytywnej widać tę funkcję szczególnie wyraźnie w snach, w formie negatywnej u chorych umysłowo, gdzie zjawiska kompensacyjne są wprost namacalne, np. u ludzi, którzy się bojaźliwie zamykają przed całym światem i nagle odkryv/ają, że o ich najbardziej intymnych tajemnicach każdy wie i o nich rozprawia (szerzej na -ten temat w moim artykule Die Erdbedingtheit der Psyche w Mensch und Erde, Reichl, Darmstadt [1927]).

Gdybyśmy tu na razie abstrahowali od możliwości, że np, Faust mógłby stanowić osobistą kompensację dla świadomości Goethego, zachodziłoby pytanie, w jakim stosunku pozostaje tego rodzaju dzieło do świadomości epoki. Wielką poezję, która czerpie z duszy ludzkości, można doskonale wyjaśnić, odnosząc ją do sfery indywidualnej. Tam bowiem, gdzie zbiorowa nieświadomość wdziera się w przeżycie i wiąże się ze świadomością epoki, zachodzi akt twórczy, który dotyczy całej współczesności. Dzieło będące jego następstwem jest w najgłębszym sensie orędziem do współczesnych. Dlatego Faust porusza coś w duszy każdego Niemca, a Pasterz Hermasa omal że nie stał się księgą kanoniczną. Wszystkie okresy mają swoją jednostronność, swoje uprzedzenia i swoje duchowe cierpienia. Każda epoka jest jak dusza jednostki, jej świadomość ma szczególną, specyficznie ograniczoną pozycję i dlatego potrzebuje kompensacji, którą nieświadomość właśnie spełnia w ten sposób, że poeta, wieszcz lub wódz oddaje się we władanie niewypowiedzianym tendencjom czasu i w obrazie lub czynie realizuje to, czego wszyscy w nie pojmowanej potrzebie oczekiwali, w złym czy dobrym, dla zbawienia epoki lub jej zniszczenia.

Jest rzeczą niebezpieczną mówić o własnej epoce, zbyt potężny jest bowiem zasięg tego, co dziś wkracza do gry. Dlatego niechże wystarczy kilka aluzji. Dzieło Francesca. Colonny jest apoteozą naturalnej miłości w formie snu, nie dzikiej rozwiązłości zmysłów, ale stosunków duchowych przy całkowitym pominięciu chrześcijańskiego sakramentu. Książka została napisana w 1453 roku. Rider Haggard, żyjący w okresie pełnego rozkwitu epoki wiktoriańskiej, podejmuje ponownie ten temat na swój sposób, ale już nie w formie śnu, tylko w tonacji moralnego konfliktu. Goethe wplata motyw Małgorzata—Helena—Mater Gloriosa czerwonym włóknem w '■. barwną dzianinę Fausta, Nietzsche zwiastuje śmierć boga, a u Spittelera rozkwit i zmierzch bogów staje się mitem wieku. Każdy z tych pisarzy, wielki czy mały, przemawia głosem tysięcy i dziesiątków tysięcy, zwiastując przemiany w świadomości czasu.

_;: _Y ' CZĘŚC II

Poeta

Tajemnica twórczości, podobnie jak wolnej woli, jest problemem transcendentalnym, którego psychologia nie może objaśnić, lecz tylko opisać. Na tej samej zasadzie człowiek twórczy jest również zagadką, którą próbuje się rozwiązywać na różne sposoby, ale zawsze bezskutecznie. Mimo to wszystko nowoczesna psychologia niekiedy zajmowała się problemem artysty i jego sztuki. Freud wierzył, że znalazł klucz¹ pozwalający mu dotrzeć do dzieła sztuki od strony sfery osobistych przeżyć artysty. (Por. zwłaszcza wypowiedzi Freuda na temat Gtadiwy Wilhelma Jensena ¹ i Leonarda da Vinci). Otwierały się tu niejakie możliwości, mianowicie można było przypuścić, że dzieło sztuki da się wywieść z duchowych „zawęźleń” (tzw. „kompleksów”) podobnie jak np. newroza. Było zaiste wielkim odkryciem Freuda stwierdzenie, że newrozy mają zupełnie określoną duchową etiologią, tzn. że biorą się z przyczyn emocjonalnych i wczesnych przeżyć dzieciństwa rzeczywistej lub fantastycznej natury. Niektórzy z jego uczniów, zwłaszcza Rank i Stekel, wychodzili w swych badaniach od tych samych pytań i osiągnęli podobne rezultaty. Nie sposób zaprzeczyć, że indywidualną psychologię poety można prześledzić aż po korzenie i po najbardziej odległe odgałęzienia jego dzieła.

[Wilhelm Jensen (1837—1911) — niemiecki pisarz, poczytny, ale nierówny; autor powieści historycznych i licznych nowel.]