kn2

52

&

Si

..

sl

V.

«.o

Sr

li

Kino, kot i etc i** *

Zla uv.-odzicielka. R:!a Hsyworth jako GUDACharlesa Vicio-ra.

czyzn. Film czarny nie jest “postępowy" w tych kategoriach - nie przedstawia nam postaci, które stawiają czoła przeznaczeniu i tryumfują nad nim. Jednakże oferuje - jako jeden z nielicznych okresów w historii - filmy, w który chJ<obiety są aktywne, a nie pelnią_roli statycznyciTsymbonr sa inteligentne, a jesli zcfolne niszczyćTTÓLsilńe; ze sy^ei seksualności czerpią właśnie silę, a nie słabość.

Mit

Nasza kultura popularna funkcjonuje w społeczeństwie jako mit: zarazem wyraża i reprodukuje ideologie nieodzowne dla istnienia struktury społecznej. Mitologia w szczególny sposób odpowiada za zmieniające się potrzeby społeczne: w zakresie ról seksualnych na przykład - kiedy było to konieczne, w czasie II wojny światowej, kobiety pracowały wfnbryknch, a po wojnie okazało się tównie nieodzowne, by

wróciły do domu.

f" Spójrzmy na historię bohaterek naszych filmów, a zobaczymy bez trudu owo zmieniające ię pos(av;y: silne kobiety lat czterdziestych, jak Katharine Hepburn i Rosalind Russell (których sita niemniej często wyrażała się w gotowości do tego, by pod koniec filmu opowiedzieć się za swoimi mężczyznami), zostały.zastąpione przez boginie seksu (Marilyn Monroe), potencjalne żony (Jane Wyman) i zawodowe dziewice (Do-ris Day) w latach pięćdziesiątych. One to stały się bohaterkami dominującej kultury. Nie twierdzę, że dotyczyło to tylko bohaterek popularnych filmów tych czasów, lecz zwrot w zakresie znaczenia archetypu można zaobserwować w towarzyszących mu zmianach potrzeb kultury, która je wszystkie wytworzyła. J

Mit nie tylko wyraża''dominujące ideologie -reaguje również na stłumione potrzeby kultury. Równie dobrze dopuszcza do głosu nieakceptowane archetypy: mit kobiety agresywnej seksualnie (lub mężczyzny-przestępcy) najpierw pozwala wyrazić tę ideę, a następnie ją niszczy, poprzez tak limitowaną ekspresję, klęskę w finale, ów nieakceptowany element podlega kontroli. Na przykład, możemy postrzegać pornografię jako to, co wyraża nieakceptowane potrzeby, które stwarza sama kultura, a jej dozwolone, ograniczone (zdegradowane) przejawy zapobiegają napięciom indukowanym społecznie, takim, które mogłyby wybuchnąć w formie bardziej niebezpiecznej.

Dwa sposoby portretowania kobiet w filmie . czarnym sa szczeaÓlnie'źnamTenne._£ierwszv to specyficzne mieszanki j wersie archetypów HBardzTeJ”ogófnych, które powracają w filmie "czarnym7~d7ugTnTjest sfyTTyjćFTfDrźedstawień. Tod względem wzualriymTTTm cz arnyjeśfpjyn -~nVT~z mysi owy, "wyjątkowo ekspresyjny, czyni obraz'atral<cy\hej seksualnie kobiety - czylidominujący obraz. Kobiety w tym ciatunku - niezwykle sugestywnym^Tym, co pamiętamy, nie jest [efliieun^Tkniórie^-poddanie się, lecz silna, niebezpieczna, a przede wszystkim podniecająca seksualność. W fiknie czarnym obserwujemy zarazem społeczne działanie mitu.lhotc-75ińjąccgo kobietę zmysłową i tych, których 3?cfołiTnr uskII Tc. oraz szczególniIow yrazistosty-

* i

53

listycznie przedstawienie seksualnej władzy k^TetTtgktejdękirś]ę mężczyzna^ działanie mitu jesPtak dalece^- wystylizowane i skonwencjonalizowane, że jego ostateczna „lekcja” często zepchnięta jest gdzieś w tło, a my zachowujemy obraz erotycznej, silnej, niezropre-sjonowanej kobiety. Styl tych filmów przerasta konwencjonalną treść opowiadania lub współdziała z nim, by stworzyć pamiętny, sugestywny obraz kobiety.

/jen wyraz mitu „prawa” i potrzeby mężczy-znyjby seksualnie panować nad kobietami, kontrastuje z dominującą wersją filmów klasy A z lat trzydziestych, czterdziestych i pięćdziesiątych, które utrzymywały, że kobiety są tak słabe i bezradne, iż potrzebują „opieki" mężczyzny, aby przeżyć. W tych filmach ukazuje się korzyści, jakie kobieta czerpie ze swej zależności od mężczyzn; w filmie czarnym jest jasne, że mężczyźni muszą sprawować seksualną kontrolę nad kobietą, aby nie zostać przez nią zni-sżczonyrnpZła kobieta czarnego kina posiada coś, czego brak jej niewińnej siostrze: dostęp do swej własnej seksualności (a tym samym do seksualności mężczyzn) i do władzy, którą ów dostęp umożliwia.

Kierunek i gatunek

Wszelkie tezy na temat szczególnego znaczenia, jakie film czarny przywiązuje do lęku przed kobietami (który jest zarazem odwieczny i rozbudzony na nowo zarówno w okresie, gdy rozwijał się film czarny, jak i dziś), muszą zdawać sprawę z nader istotnych więzi tego kina z kulturowymi obsesjami lat czterdziestych i wczesnych pięćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych. Jflm czarny rozważano jako gatunek, lecz ma on więcej wspólnego z wcześniejszymi kierunkami filmowymi (np. ekspresjonizmem niemieckim, radzieckim realizmem socjalistycznym, neorealizmem włoskim) i dotyczy niemal każdego gatunkujDlatego też rozważania nad obrazami kobiet w filmie czarnym są czymś więcej niż dysputą semantyczną. Kierunki filmowe rozwijają się w specyficznych okresach historycznych - w czasach narodowego stresu i w momentach szczególnego napięcia energii.

r'ino, Mięta i,

Odznaczają się spójnością elementów tematycznych i formalnych, co pozwala im w szczególny sposób wyrazić owe czasy. Zdolne są w sposób jedyny w swym rodzaju wyrazić nadzieje (radziecki realizm socjalistyczny i neore-alizm włoski) i lęki (cksprcsjonizm niemiecki i film czarny), wzniecone na przykład wybuchem . wojny.

_Postawy wobec kobiet widoczne w filmie czarnym, nplIeK' przed utrata stabilizacji,~toż-~~l sam ości i bezpieczeństwa, odzwierciedlają dominujące nastroje tych czasów Gatunki' nato-' "miast istnieją ponad granicami czasowymi: mamy westerny z początków wieku i mamy je dziś, mimo kolejnych faz rozkwitu i zmierzchu ich popularności. ^ątunki_s^y^i5kszyrn£topniu żale ż n o od tematu i ikonoorafii niż kierunki. Mogą wyrażać rozległa i zmienna skale ideologii. Konwencja przedstawiania kolei żelaznej w westernie zmieniła się radykalnie od 1924 roku (OGNISTY POTWÓR), kiedy symbolizowała ludzkie nadzieje na postęp, zjednoczenie kontynentu i budowę pokojowego społeczeństwa na Zachodzie, do 1968 (ONCE UPON A TIME IN THE WEST - Pewnego razu na Dzikim Zachodzie), kiedy stara się ona ekonomicznym imperatywem, powodującym wyzysk biedaków. Wiele filmów gangsterskich zwycięża dziś kryminały i westerny, opisując Zachód jako skorumpowany i hołdujący bezprawiu, zamiast jako oazę niewinności, gdzie można się schronić przed zdewaluowanymi wartościami Wschodu, jako czyste środowisko, gdzie można tworzyć nową społeczność.

W przeciwieństwie do gatunków, określonych przez swoje przedmioty i tematy, lecz podobnie jak inne kierunki, film czarny charakteryzuje się znamiennym homogenicznym stylem wizualnym, który wywiera swój wpływ na inne gatunki: oddziaływanie czarnego filmu możemy śledzić w niektórych westernach, melodramatach (nawet w musicalach), a zwłaszcza w filmach detektywistycznych. Ten styl wskazuje na podobnie homogeniczną postawę kulturową i pojawia się tylko w wyodrębnionym okresie, w szczególnym miejscu, w odpowiedzi na pewnego rodzaju narodowy kryzys.

Charakterystyka filmu czarnego nie jest jed-