Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego 4

Do dziedziny psycholingwistyki bywają także czasem zaliczane badania patologii mowy, tj. wypadków utraty zdolności tworzenia i rozumienia tekstów pod wpływem chorób i urazów centralnego układu nerwowego. Dziś jednak przeważa stanowisko, że ten typ problemów badawczych wyodrębnia się w samodzielną dyscyplinę, zwaną neu-rolingwistyką. Przedmiotem badań neurolingwistyki jest zespół schorzeń polegających na zaburzeniach rozumienia mowy i na niemożności mówienia, określanych mianem afazji. Neurolingwistyka to dziedzina wiedzy jeszcze wyraźniej niż psycholingwistyka pograniczna, skupia bowiem przedstawicieli różnych, nieraz bardzo odległych specjalności: neurofizjologów, neurochirurgów, językoznawców, psychologów i wymaga ich ścisłej współpracy. Rola językoznawcy w takim zespole polega na przyjęciu pewnego modelu budowy i funkcjonowania języka, a następnie śledzeniu, które jego elementy ulegają rozpadowi (dezintegracji) i pod wpływem jakich przyczyn fizjologicznych. Jest to więc działalność „usługowa” wobec neurologii bądź neurochirurgii. Ale i odwrotnie - obserwacje konkretnych przypadków afazji w toku ich leczenia mogą wnieść cenne elementy do teorii językoznawczej, zweryfikować niektóre jej tezy. Mianowicie zanik zdolności wytwarzania mowy postępuje często stopniowo, zmiany zachodzą w określonej kolejności. Obserwując chorych, można się przekonać, które funkcje językowe są najtrwalsze i najistotniejsze dla utrzymania spójności systemu.

6.6.3. Socjolingwistyka

Spośród dziedzin językoznawstwa zewnętrznego powstałych po drugiej wojnie światowej największe zainteresowanie badaczy i ożywienie życia naukowego wywołała socjolingwistyka. Jest to dyscyplina, która bada rolę języka w społeczeństwie oraz współzależności zjawisk językowych i struktury społecznej, tzn. rozpatruje język w całym jego zróżnicowaniu w stosunku do struktury społecznej. Nazwa „socjolingwistyka” została utworzona ok. roku 1950 w USA, ale problematyką, którą dziś określa się jako socjolingwistyczną, zajmowano się już w XIX wieku, przede wszystkim w postaci badań dialektologicznych. Socjolingwistyka to nauka z pogranicza językoznawstwa i socjologii; jej poprzedniczką była socjologia języka.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Socjologia języka (językoznawstwo socjologiczne) - dyscyplina zajmująca się związkami między językiem a zjawiskami społecznymi. Bada przede wszystkim środowiskowe zróżnicowanie języka związane z rozwarstwieniem społecznym ludności, która nim mówi. Obecnie zamiast „socjologia języka” częściej bywa używana w tym samym znaczeniu nazwa „socjolingwistyka”, chociaż niekiedy przeprowadza się między nimi rozgraniczenie, zaliczając do pierwszej badania, których punktem wyjścia jest socjologia, natomiast do drugiej badania, które mają charakter bardziej lingwistyczny.

Przedmiotem szczególnego zainteresowania socjolingwistyki jest zwłaszcza stosunek odmianek języka etnicznego do struktury społecznej, tj. warunki społecznego funkcjonowania języka. Chodzi tu o problem, w jakim stopniu czynniki społeczne wpływają na kształtowanie i rozwój poszczególnych elementów języka i całego systemu. Do czynników społecznych wpływających na zróżnicowanie języka zalicza się przede wszystkim przynależność jego użytkowników do określonych grup społecznych. Poszczególnym grupom odpowiadają określone odmiany języka, które mogą się różnić od języka reszty społeczeństwa tylko słownictwem lub także gramatyką i fonologią.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Rozróżnia się zwykle gwary społeczne (socjalne) i gwary środowiskowe. Podstawą podziału na gwary społeczne mogą być różne czynniki, jak przede wszystkim poziom wykształcenia, przynależność do określonej grupy wyznaniowej czy kasty, zamieszkiwane środowisko (gwary miejskie, gwary wiejskie) itp. Przykładem gwar środowiskowych mogą być: gwara uczniowska, przestępcza (np. złodziejska), gwary różnych środowisk artystycznych. Na stylistyczne zróżnicowanie języka wpływ mają takie czynniki, jak stosunek między nadawcą tekstu a jego odbiorcą oraz okoliczności użycia języka. Innym stylem językowym posługujemy się zwykle w gronie rodzinnym czy w rozmowie z osobami, z którymi jesteśmy w stosunkach zażyłych, a innym w rozmowie z przełożonymi. Innego stylu używa wykładowca, innego urzędnik, jeszcze innym mówi ksiądz na ambonie.

Tematyka badawcza socjolingwistyki dotycząca różnorodnych więzi języka ze społeczeństwem, wydaje się bardzo tradycyjna, wielokrotnie w lingwistyce podejmowana. Wiadomo przecież, że jednym z podstawowych założeń teorii de Saussure’a była teza o społecznym charakterze języka, a jego uczniowie rozwinęli ją w cały kierunek naukowy, zwany w językoznawstwie szkołą socjolingwistyczną.

Jakie zatem nowe treści wniosła do tradycyjnego zakresu badań socjolingwistyka? Trzeba pamiętać o tym, że dotychczasowe analizy społecznej natury języka, choć niewątpliwie interesujące, były jednak rozproszone i nie tworzyły spójnej teorii naukowej. Dopiero ujęcia socjolingwistyczne próbują ukazać całą złożoność stosunków zachodzących między społeczeństwem a językiem. Ważne jest to, że socjolingwiści traktują zarówno język, jak i posługującą się nim społeczność jako zorganizowane systemy i starają się wykryć zależności między zróżnicowaniem społecznym a strukturą języka. Opis socjolingwistyczny dotyczy zarówno spraw najogólniejszych, takich jak związek między narodem czy narodowością a językiem, jak i zupełnie szczegółowych, takich jak konkretny, jednostkowy akt mowy albo osobnicze cechy językowe na tle właściwości mowy środowiska.

Swą popularność zawdzięcza socjolingwistyka jeszcze jednemu czynnikowi: jest mianowicie dziedziną nauki najściślej związaną z praktyką społeczną z problemami polityki, kultury i oświaty. Na przykład w sferze życia politycznego żadna z tradycyjnych dyscyplin językoznawczych nie miała równej jej rangi. Socjolingwiści bywają dziś doradcami rządów w krajach rozwijających się, niejednokrotnie ich decyzje w znacznym stopniu wpływają na dalszy kierunek ewolucji miejscowych języków i dialektów. Ale rola językoznawcy o orientacji socjolingwistycznej wzrosła znacznie również w państwach o długiej tradycji, jeśli tylko mają one skomplikowaną sytuację społeczno-języ-kową lub zamierzają planowo wpływać na rozwój języka.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zatrzymajmy się nieco nad pojęciem „skomplikowanej sytuacji społeczno-językowej”. Warto sobie uświadomić, że warunki polskie, których cechą charakterystyczną jest użycie jednego języka o niewielkim zróżnicowaniu dialektalnym w społeczeństwie w zasadzie jednonaro-dowym, nie są bynajmniej regułą ani we współczesnym świecie, ani nawet w Europie. Jeden język bywa np. środkiem porozumienia zupełnie różnych narodów, tworzących odrębne organizmy państwowe, takie jak portugalski w Portugalii i Brazylii, albo przeciwnie - ten sam naród posługuje się różnymi językami, tak jak Szwajcarzy, którzy w 3/4 mówią po niemiecku, a właściwie swoistym dialektem tego języka, w 1/5 po francusku i w niewielkim już procencie po włosku i retoromańsku. Trzecia, najbardziej rozpowszechniona możliwość, to istnienie państw wielonarodowych, a zarazem wielojęzycznych. W Związku Radzieckim żyło 130 narodowości, posługujących się językami przynależnymi do kilku rodzin językowych, przy czym największą liczbę użytkowników (3/4 ludności) miały języki grupy słowiańskiej: rosyjski, ukraiński i białoruski. W tej mozaice językowej musiał istnieć jeden środek wewnętrznego, międzygrupowego porozumienia reprezentujący zarazem państwo na zewnątrz: był nim język rosyjski. Natomiast w społeczeństwach kilkunarodowych zdarza się równouprawnienie różnych języków jako urzędowych i państwowych:

255