Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego 8

Wiele interesujących obserwacji przynosi także analiza stylów funkcjonalnych. Istnieją np. dwie grupy języków: takie, które rozwinęły całą gamę wariantów tego rodzaju, i takie, które są pod tym względem niekompletne i brak pewnego stylu rekompensują użyciem jakiegoś języka obcego. W Indonezji funkcję stylu oficjalno-publicznego pełni język malajski, którym obywatele tego kraju w ogóle się nie posługują w codziennych kontaktach bytowych. Taka sytuacja panowała kiedyś również w krajach europejskich, gdy w roli stylu naukowego oraz urzędowego wyzyskiwana była łacina. Ciekawie układają się stosunki między stylem oficjalnym a obiegowo-potocznym w różnych językach. W polszczyżnie rozstęp między nimi jest nieznaczny, język czeski natomiast wykształcił dwa odległe warianty, różniące się nie tylko słownictwem, ale i właściwościami gramatycznymi, a w niemieckojęzycznej Szwajcarii wszyscy, także członkowie elity intelektualnej, np. profesorowie uniwersytetu, posługują się na co dzień dialektami (sytuacja nie do pomyślenia w Polsce).

Opis stylów sytuacyjnych, zależnych od okoliczności aktu mowy, to przede wszystkim analiza rytuałów, tj. zbiorów ustabilizowanych formuł, stereotypów słownych, przydatnych na daną okazję, a czasem w niej nawet obowiązujących, tak jak przysięgi sądowe, komendy w wojsku itp. Własne formuły wykształcił styl dyplomatyczny; użycie tego, a nie innego sformułowania jest w nim tak znaczące, że często mówi więcej niż właściwa zawarta w nim treść (np. Rozmowy odbyły się w rzeczowej albo pełnej zrozumienia albo serdecznej atmosferze).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zmiana rytuału prowadzi do konsekwencji korzystnych lub niekorzystnych dla nadawcy wypowiedzi: np. upotocznienie wykładu, użycie w nim wyrażeń nacechowanych familiarnie, żartobliwie itp. może go ożywić, może jednak także wywołać niechętną reakcję słuchaczy, upatrujących w takim zabiegu stylistycznym przejaw nonszalancji czy wręcz lekceważenia ze strony wykładowcy. Własne rytuały kształtuje także język codzienny; często określa się je mianem etykiety językowej. Należą do niej sposoby zwracania się do innych, powitania i pożegnania, wstępy oraz zakończenia rozmów. Istnieją języki o niezmiernie rozbudowanej etykiecie słownej, przewidujące nawet osobne nazwy przedmiotów realnych, zależnie od stopnia grzeczności, który obiera dla swej wypowiedzi mówiący (odpowiadałoby to np. polskiemu „Pańska ręka” - „Pańska szlachetna ręka”). Tradycyjnie jako przykład wyszukanej uprzejmości słownej podaje się konwersacyjne formuły japońskie. W językach europejskich przetrwały one raczej szczątkowo, np. w pytaniu kelnera polskiego: „Kotlecik dla pana?”, w regionalnych (albo pokoleniowych) formułach powitań i pożegnań: „Rączki całuję!”, „Padam do nóżek!”, .Jak zdrówko szanownego pana?” itp.

W jakiej zatem mierze socjolingwistyka, zajmująca się przecież społeczną funkcją języka, bierze pod uwagę indywidualne, osobnicze właściwości słowne? Otóż i ta sfera badań nie jest jej obca: istnieje w niej pojęcie idiolektu, czyli języka jednostkowego. Zawsze jednak będzie on opisywany na tle zjawisk typowych dla zbiorowości i przez ich pryzmat.

Socjolingwistyka ocenia także przekład artystyczny - nie pod kątem jego walorów estetycznych, ale biorąc pod uwagę jego wierność obrazowi świata utrwalonemu w języku oryginału (np. adekwatność polskich formuł grzecznościowych oddających japońską etykietę słowną). Tak więc socjolingwistyka, mając własny, bardzo rozległy teren obserwacji naukowej, służy także uzupełniającymi informacjami innym dziedzinom językoznawstwa. Można powiedzieć, że socjolingwistyczny punkt widzenia jest elementem składowym każdej nowoczesnej analizy językoznawczej.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Niektórzy badacze zajmujący się socjolingwistyką kładą nacisk na aspekt języka odnoszący się do jego użycia, tj. raczej na zachowania mowne niż na system językowy w sensie reguł gramatycznych. W tym ujęciu do podstawowych pojęć socjolingwistyki należą kontekst sytuacyjny (konsytuacja) i akt mowy. Inni posuwają się tek daleko, że za główny jej cel uważają stworzenie teorii perfomancji [performancja (wykonanie) - rzeczywiste posługiwanie się językiem, w odróżnieniu od kompetencji - znajomości języka charakteryzującej jego użytkowników; zob. szerzej: gramatyka transformacyjno-generatywna].

6.7. Pragmatyka językowa

Pragmatyka językowa jest jednym z trzech działów semiotyki, czyli ogólnej teorii znaku. Wyodrębnienie się pragmatyki postulował Charles Morris, który podzielił semiotykę na trzy części; pragmatykę, semantykę i składnię (syntaktykę). Pragmatyka obejmuje badanie środków komunikacji w ich relacji do człowieka: co się dzieje z człowiekiem nadającym i odbierającym komunikaty; od czego przede wszystkim zależy sposób komunikowania się (w danej sytuacji); w jakiej mierze typ kultury oddziałuje na formę komunikacji.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Zjawiska semiotyczne przyciągały uwagę filozofów już dawniej, ale fundamenty nowoczesnych studiów semiotycznych położone zostały dopiero w pierwszej połowie XX wieku, począwszy od prac amerykańskiego filozofa, logika i semiotyka Charlesa Peirce’a. Ostateczne ramy nadał nowej nauce Ch. Morris. [Charles Morris - filozof języka, semiotyk amerykański; akcentował szczególną rolę pragmatyki, określał bowiem znaczenie znaków przez ich funkcjonowanie jako organizatorów działania użytkowników języka; jest uważany za jednego z prekursorów socjolingwistyki]. Po Morrisie semiotyka nie tylko stała się podstawową dyscypliną filozofii, ale zdobyła pozycję centralną w całej nauce. Badaczy zajmujących się problematyką semiotyczną nazywa się (w filozofii) semantykami i dzieli na semantyków ogólnych i logistyków. Semantycy ogólni za zadanie stawiają sobie opracowanie ogólnej teorii ludzkiego intelektu, która by się przyczyniła do zbudowania teorii poznania. Dlatego ich zainteresowania „lingwistyczne” skupiają się wokół stosunku między językiem a kulturą (a więc wokół badań pragmatycznych). Wskazywali oni m.in. na to, że język zachowuje ślady prymitywnej psychologii (w wielu językach mówi się np.: słońce wschodzi, słońce wstaje; pochodzi to stąd, że przez całe wieki ludzkość żyła w przekonaniu, że słońce naprawdę znika gdzieś z nieba, aby następnego dnia pojawić się na nim skądś znowu); że pokazuje subiektywizm w ocenianiu rzeczywistości (mówimy: woda jest zimna albo woda jest ciepła, gdy tymczasem w istocie nie jest ona ani zimna, ani ciepła, a tylko oceniamy ją tak czy inaczej w zestawieniu z temperaturą, jaką ma w danej chwili nasze ciało).

Badania semantyczne i syntaktyczne dotyczą samych zjawisk komunikacji bez względu na ich stosunek do człowieka. Semantyka bada stosunek znaków do pojęć, do których się one odnoszą. Składnia zajmuje się stosunkiem wzajemnym znaków w ramach jednego (danego) systemu komunikacyjnego, nie wykraczając przy tym poza obszar analizy ściśle formalnej (tj. abstrahującej od znaczeń, z którymi te znaki są związane).

Pragmatyka w szerokim znaczeniu obejmuje takie aspekty użycia języka, jak komunikowanie, rozumienie, wyrażanie, motywacje psychologiczne mówiących, uwarunkowania społeczne komunikacji językowej. Jednak w takim znaczeniu jako odrębna dyscyplina nie rozwinęła się, a tymi aspektami pragmatycznymi języka zajmują się dziś psycholingwistyka i socjolingwistyka. Później zakres pragmatyki starano się zawęzić (Rudolf Camap), zaliczając do niej tylko takie badania, które mają wyraźne odniesienie do użytkowników języka (takie odniesienie mają przede wszystkim wyrażenia deiktycz-ne). Działalność w zakresie kultury języka również może służyć celom pragmatycznym,

259