Lachur zarys jezykoznawstwa ogolnego'4

dołączają republiki postradzieckie, w symboliczny sposób manifestując swą przynależność zmianą alfabetu - z cyrylicy na łaciński w wersji tureckiej (uczynił to Azerbejdżan, podobne projekty ogłaszała Kirgizja, Turkmenia, Uzbekistan) lub na pismo perskie (Tadżykistan). Kraje tzw. „czarnego islamu” w Afryce stanowią odrębne kultury -w sferze pisowni przyjęły pismo łacińskie. W Europie, oprócz Turcji, do krajów o przewadze ludności muzułmańskiej należą Albania i Bośnia.

Głównym językiem cywilizacji hinduskiej jest hindi (450 milionów, 7,5%). Językiem sakralnym pozostaje sanskryt. Pisma pochodzenia indyjskiego sięgają znacznie poza granice samej cywilizacji, niemniej hinduizm pozostaje specyfiką Indii i diaspory hinduskiej.

Tzw. cywilizacja latynoamerykańska obejmuje Amerykę Środkową i Południową. Jej językami są języki zachodnie - hiszpański i portugalski.

Cywilizacja afrykańska jest określana mianem „ewentualnej” z racji braku cech wyróżniających. Jeśli uznać jej istnienie, to głównymi językami Afryki subsaharyjskiej na poziomie ponadetnicznym są angielski, francuski, portugalski. Nie sposób jednak ocenić, jak wiele osób włada tymi językami. Rola języka arabskiego raczej maleje. Sua-hili i hausa, dwa największe języki rodzime, mają po ok. 80 milionów użytkowników, co oznacza, że każdym posługuje się 13% ludzi, pozostających „we władaniu” tej cywilizacji. Znaczna ich część identyfikuje się jednak z islamem.

Głównym językiem „cywilizacji prawosławnej” jest rosyjski (powyżej 150 milionów, 2,5%) i ukraiński. Obejmuje ona swym zasięgiem Rosję i część Bałkanów. Językami sakralnymi są staro-cerkiewno-słowiański i greka, natomiast symbolem graficznym - cyrylica i pismo greckie. Krajami o wyraźnej odrębności, zaliczanymi jednak do prawosławia, są Armenia i Gruzja.,

Japonia to jedyne państwo, które jest cywilizacją, a jej symbolem - pismo i język. Japończycy stanowią 2,1% populacji świata, a zainteresowanie nauczaniem języka japońskiego jako obcego rośnie. W Australii język japoński jest np. przedmiotem edukacji na równi z językami zachodnimi.

Kryterium religijno-językowe zezwala na wyróżnienie cywilizacji buddyjskiej. Do jej kręgu należy Sri Lanka, Tajlandia, Kambodża, Laos, Birma, Tybet, Mongolia. Buddyzm ma silne wpływy w całej południowo-wschodniej Azji, a tę przynależność religijną deklaruje ok. 6% ludności świata. Językami-symbolami są pali (palijski), sanskryt, buddyjski, tybetański. Pismo, w różnych odmianach, wywodzi się z sylabariuszy [zestaw znaków pisma sylabicznego] indyjskich. Najwięcej użytkowników majątajski (61 milionów) i birmański (45 milionów).

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. I. Przegląd ten narzuca wniosek, Ze cztery wielkie języki europejskie (angielski, hiszpański, portugalski, francuski) są najbardziej uniwersalne w skali komunikacji ponad-etnicznej: stanowią główne języki cywilizacji zachodniej, latynoamerykańskiej i afrykańskiej. Konkuruje z nimi tylko pięć głównych języków innych cywilizacji: chiński, hindi, arabski, rosyjski i japoński. Relacja jest asymetryczna także pod innym względem: spośród pięciu niezachodniojęzycznych jedynie cywilizacja islamu objawia współcześnie wyraźne tendencje „misjonarskie”, konkurencyjne wobec Zachodu. Wszystkie cywilizacje jednak są relatywnie „przenikliwe” - głównie dla języka angielskiego.

2. Wśród wielkich języków Europy nie ma trzech języków, historycznych symboli cywilizacji kontynentu. Trzy źródła kultury europejskiej: kultura żydowska, grecka i łacińska, zachowują ciągłość swojego istnienia, lecz każda w odmienny sposób. Najbardziej dramatyczne były losy kultury żydowskiej, najstarszego składnika dziedzictwa, kultury zagrożonej fizycznym unicestwieniem w XX wieku. Kultura grecka

274

i

przeszła daleko idące zmiany, a jej współczesne dziedzictwo identyfikowane jest z tzw. cyw ilizacją prawosławną, której sama Grecja jest obecnie niewielką częścią. Człon najmłodszy, łaciński, swoje współczesne terytorium oznacza za pomocą alfabetu łacińskiego. Jest to terytorium dwu zachodnich wyznań i tendencji do unifikacji politycznej, wojskowej i gospodarczej. Najstarszy z trzech języków - hebrajski, przez wieki wiodący żywot uśpiony, został na nowo pobudzony do życia po II wojnie na swym pradawnym obszaize. Aramejszczyzna, język Żydów w czasach Chrystusa, w nowożytnej postaci istnieje w kilku wsiach w Libanie i wśród nielicznego ludu Ajsorów w Gruzji i Armenii. Greka przeszła znaczną ewolucję, ale istnieje, tak samo jak hebrajski, w granicach swej dawnej ojczyzny. Łacina natomiast wymarła, ostatecznie wycofana ze swej ostatniej, liturgicznej funkcji, po Soborze Watykańskim II.

7.3. Wielkie rodziny językowe świata

Językoznawstwo historyczno-porównawcze wyodrębnia 16-27 wielkich rodzin językowych. Związki na wyższym poziomie - między makrorodzinami, nie są dowiedzione, choć podejmowano niemało prób metodami ściśle lingwistycznymi. Kryteria językoznawstwa historycznego tracą w tym punkcie podstawę materiałową i wymagają dopełnienia danymi z dziedzin pokrewnych: antropologii, historii kultury.

W dziedzinie antropologii w ostatnim dwudziestoleciu nastąpił znaczny postęp, który spowodował, że starsze wyobrażenia o miejscu praojczyzny naszego gatunku i kierunkach wędrówek uległy rewizji. Dawniejszy obraz ukształtowało przekonanie o azjatyckim rodowodzie ludzkości, wobec czego sądzono, że w wyniku ekspansji odśrodkowej najodleglejsze punkty zamieszkałego świata wyznaczały obszary języków indoeuropej-skich - na zachodzie, indiańskich - na wschodzie, afrykańskich i australijskich - na południu, a paleoazjatyckich - na północy. Współczesna mapa ekspansji gatunku nakazuje umieszczenie najdawniejszego centrum w tzw. Rogu Afryki i dzieli glob na subsa-haryjską część kontynentu afrykańskiego i wszystkie pozostałe obszary zamieszkałego świata (Nasza 2002: 56).

Języki indoeuropejskie

Przegląd współczesnych języków Europy, dokonany z punktu widzenia typologii lub geografii, zadziwia i nie pozwala zrozumieć, że języki zwane germańskimi, słowiańskimi, romańskimi czy celtyckimi mają wspólne pochodzenie, a ich kuzynami są odległe języki irańskie czy indyjskie (na dodatek z innymi systemami pisma). Wszystkie one wywodzą się mianowicie z dialektów, kiedyś blisko spokrewnionych, co udowodniono dopiero w XIX wieku. Wynikiem badań była rekonstrukcja wspólnego języka-przodka i „drzewa genealogicznego” znacznej liczby języków, dominujących na kontynencie europejskim, a także w znacznych częściach południowo-zachodniej Azji. W konsekwencji rozumowanie przeprowadzone w odniesieniu do hipotetycznej wspólnoty indoeuro-pejskiej, okazało się również owocne w zastosowaniu do innych języków. Mniej więcej sto lat temu badaniami porównawczo-historycznymi objęto już większość dziś rozpoznanych rodzin językowych na całym świecie.

UZUPEŁNIENIA I KOMENTARZE. Pierwszych intuicji dostarczały proste zestawienia wyrazów o podobnym znaczeniu, czerpanych z różnych języków. Okazało się mianowicie, że wyrazy o znaczeniu ‘bóg’, ‘geniusz’, a także ‘jasny’, ‘błyszczący’ muszą pochodzić od wspólnego pnia: sanskryckie dewas, łacińskie deus i dies, litewskie dievas i diena, starogermańskie teiwaz, polskie dzień, greckie Zeus (w dopełniaczu Zenos lub Dios), irlandzkie derms. Spokrewnione staroperskie daiva-, awestyjskie daęvo- znaczyło

275

i