pic 11 06 031329

wotnej natury ciągle przecież dawała znać o sobie: po rewelacyjnej Księdze dżungli Kiplinga powstawać rychło zaczęły powieści Burroughsa o Tarzanie i liczne filmy na temat jego arkadyjskiego życia wśród małp.

Trzeba jeszcze raz powrócić do XVIII w. dla odszukania początków potężnego bloku gatunków zbójecko--kryminalnych. W owym stuleciu wzmogły się zainteresowania przestępstwem jako zjawiskiem społecznym, prawnym i moralnym. Pitawale dostarczały obfitego materiału faktograficznego, po-wieściopisarze zwietrzyli atrakcyjny temat (np. Ch. Vulpiusa Rinaldo Rinal-dim). W XIX i XX w. romanse zbójeckie powstawały raz po raz, przybrawszy pod koniec oblicze bardziej wygładzone w łubianej przez dzieci opowieści o szlachetnych czynach rycerskiego Zorra. Jest to zresztą znamienny rys kultury amerykańskiej: w westernie, który jako „saga narodu" stworzony został w latach trzydziestych XIX w. przez J. Coopera, wątki rycerskie idą w parze z wątkami zbójeckimi. Jest to bodaj ostatni gatunek, w którym ciągle żywe i obowiązujące są kanony rycerskiego kodeksu walki.

Tymczasem w Europie, w latach czterdziestych XIX w., Eugeniusz Sue wymyślił gatunek, który wywarł ogromny wpływ na piśmiennictwo popularne ^ pow,eść tajemnic, będącą równocześnie powieścią felietonową, drukowaną w czasopiśmie w odcinkach. Sue wprowadził do literatury nową czasoprzestrzeń awanturniczą, przenosząc ja ze s epow i puszcz, których w Europie już we było, do metropolii - wielkiego miasta, molocha i labiryntu. Odtąd akcja utworow „sensacyjnych” rozgrywać się Mzie przeważnie w wielkich miastach

się sCSd^PraW°^{Wanym ŚWiecie porusza} się swobodnie nowy „bohater mityczny"

rzecznik sprawiedliwości, który działa 136

ponad prawem, ma meograniczonemoz-liwości, karze przestępców i ratuje uciś-

nionych, działa bezinteresownie. Chyba właśnie książę Gerolstein z Tajemne Paryża jest pierwowzorem wszystkich późniejszych bohaterów tego rodzaju i, jeźdźca znikąd” w westernie, i różnych „świętych” z serialów amerykańskich, i Supermena, i Batmana i wielu innych komiksowych nadludzi.

Do licznego potomstwa powieści tajemnic należy zaliczyć - w płaszczyźnie gatunkowej - powieść kryminalną, skupiającą całą uwagę na kwestiach przestępstwa. Ale uszanować trzeba epokową innowację A. Conan Doyle’a, polegającą na wprowadzeniu genialnego detektyw a. wymyślonego niegdyś przez E. Poe i zapomnianego na wiele lat. Po-j wieść kryminalna dokonała jeszcze jednej istotnej zmiany: w miejsce przygód w prowadziła zagadkę kryminalną „kto zabił?”, polecając ją do rozwiązania czytelnikowi, i każdy czytelnik daje się wciągnąć do tej zabawy, chociaż zawsze stoi na straconej pozycji doktora Wat-sona. Późniejsi autorzy (A. Christie, R Chandler i setki innych) gatunek ten doprowadzili do perfekcji, stworzyli tez inne odmiany, jak powieść zagrożenia (w stylu starego Collinsa i młodszego Hitchcocka) i powieść pościgu (w stylu Colomba; w tej odmianie czytelnik od początku zna mordercę i śledzi poczynania inspektora).

Istnieją inne jeszcze odmiany gatunkowe: powieść policyjna (w rodzaju dnego Harrego Ph. Rocka) i powieść gangsterska (Ojciec chrzestny CA. Puzo) W pierwszej z nich policjant nie tylko prowadzi śledztwo, ale także i przede wszystkim toczy walkę z przestępcami, jest to wątek niezwykle atrakcyjny dla filmowców, dysponujących sławnymi aktorami decydującymi o powodzeniu obrazów (Stalone, Gibson, Eastwood. Morris, Segal). Odmiana gangsterska, zrodzona przed wojną w czasach pro

bicji, prezentuje świat mafii, gangów, przemytników, ludzi bez skrupułów, także świat motocyklowych ,,easy ri-ders” i patologicznych autostopowiczów. Nie ma tu miejsca na szlachetnych obrońców sprawiedliwości, jak w powieści tajemnic, chociaż na osłodę trzeba powiedzieć, że i tu zdarza się, iż dobro zwycięża zło.

Jeszcze jedno trzeba dopowiedzieć w odniesieniu do omówionych wyżej gatunków. Pod koniec XIX w. powstała powieść zeszytowa, będąca sumą tych gatunków. Jej znaczenie polegało na tym, że przeznaczona była zasadniczo dla ludu i do tego obiegu wprowadzała cały dorobek pisarski, kursujący dotychczas tylko w obiegu mieszczańskim, zastępując dotychczasowe gatunki „reliktowe”; stąd niezwykła fascynacja ludowego odbiorcy i wielka wrzawa moralistów odsądzających od czci i wiary owe „płody skandalu”. Spadek po powieści zeszytowej, wraz z jej „nieskończonością”, wielowątko-wością, stereotypowością, odziedziczył współczesny serial telewizyjny. Znając jego recepcję, możemy domyślić się rangi powieści zeszytowej w kulturze literackiej niegdysiejszych maluczkich.

*

Niniejszy szkic nie może, ze względu na ograniczonośćmiejsca, ogarnąć wszystkich innych gatunków popularnych. A chodzi o tak ważne gatunki, jak horror, romans miłosny i science fiction, nie mówiąc o gatunkach pośledniejszych. Trzeba więc w telegraficznym skrócie powiedzieć o nich tylko to, co niezbędne.

Horror wywodzi się z XVIII-wiecznej powieści gotyckiej, czyli powieści grozy (H. Walpole, A Radcliffe, M. Lewis). Wyraża przekonanie o istnieniu i aktywności świata nadprzyrodzonego, o podwójnej naturze człowieka, panowaniu zła w podświadomości ludzkiej. Chętnie operuje postaciami z demonologii ludowej, takimi jak szatan, wampir, czarownica, wilkołak, „biała dama”, upiór, żywy trup. Charakterystyczna jest sceneria i rekwizytornia horroru: miejsca okryte tajemnicą, strzeżone, „nawiedzone”, ciemne, ponure, cuchnące, wilgotne. Pełny rozkwit nowoczesnego horroru nastąpił w XX w., pod wpływem głośnego dzieła B. Stokera Drakula (1897). Najważniejsi pisarze to G. May-rink (Golem), G. Masterton (Mani-tou), W. Blatty (Egzorcysta), A. Norton (Świat czarownic), D. du Maurier (Ptaki), S. King i in.

Science fiction należy w niemałym stopniu do literatury wysokiej, ze względu choćby na takie nazwiska, jak H. Wells i St. Lem. Większość jednak dzieł ma wszelkie cechy twórczości popularnej, nastawionej na czystą rozrywkę. Sądzić tak zapewne należy o protoplaście gatunku - Frankensteinie M. Shelley (1818), przynoszącym dramatyczno-sentymentalną historię monstrum jako dzieła i ofiary szalonego naukowca. Podobnie rzecz się ma z utworem R. Ste-vensona Dr Jekyll i pan Hyde (1886)

0    człowieku zmieniającym przy pomocy tajemniczej mikstury swoją psychikę

1    powierzchowność, a także z przygodowymi powieściami poczciwego J. Ver-ne’a. Inwazja autorów sf idzie w wielu kierunkach: jedni wybierają kosmos wraz z kosmitami, inni przyszłe dzieje Ziemi, jeszcze inni robotykę, zmienione prawa natury, podróż w czasie itd. Literatura fantastyczno-naukowa ma też własną czasoprzestrzeń awanturniczą mieszczącą się w kosmosie, niezwykle atrakcyjną ze względu na nieograniczone możliwości wymyślania zasadzek czyhających na kosmonautów. Sf ma swoich klasyków (A. Asimov, R. Brad-bury, A. Ciarkę, H. Lovecraft, Ph. Dick, R. Heilein, F. Herbert, U. Le Guin, G. Orwell i in.) oraz setki wyrobników, dostarczających strawy dla armii zagorzałych entuzjastów gatunku, armii stale poszerzającej szeregi z powodu im-

137