pic 11 06 031456

cy określone zostały ponadto dokładnie wykrojonym odcinkiem dziejów literatury — polskim dwudziestoleciem mającym własne uwarunkowania, tendencje i właściwości. „Mało jest w historii polskiej literatury tak wyraźnie odrębnych i zamkniętych okresów, jak lata 1918—1939 — pisze K. Dybciak. Przyzwyczailiśmy się dostrzegać tylko zewnętrzne, historyczne wydarzenia, nadające samoistość międzywojennemu dwudziestoleciu. A przecież można rozpatrywać ten okres literacki jako tekst, którego spójność wyznaczają czynniki artystyczne” ¹. W tym „spójnym tekście artystycznym” niebagatelną rolę odgrywa właśnie powieść rozwojowa.

Gatunki literackie mają długą tradycję i głębokie zakorzenienie w świadomości kulturalnej. Nie są fikcjami, lecz względnie trwałymi faktami literackimi o swoistej organizacji cech, plasującymi się na pograniczu poetyki i historii literatury i zachowującymi określoną ciągłość. Obecnie zbliżają się coraz bardziej do centrum literaturoznawczej uwagi: „stanowią samo życie literatury, całkowite ich rozpoznanie, przeniknięcie do końca sensu każdego, zagłębienie się w ich trwałość, wytwarza prawdę i moc” — stwierdzają zgodnie H. James i T. Todorov — „to przedmiot tak dalece uprzywilejowany, że zasługuje na to, by stać się głównym bohaterem badań literackich” ^{2 3}. Do studiowania gatunków, ich odmian i pododmian zachęca też Redakcja „Zagadnień Rodzajów Literackich”, bowiem skupiają one: „wszystkie teoretyczne problemy dotyczące dzieła literackiego i literatury już w pewien sposób określone i uszcze-gólnione, wzajemnie ustosunkowane i wzajemnie uzależnione, tutaj splatają się problemy treści i formy, problemy kompozycji i stylu, a przede wszystkim rozlegle problemy typowości i problemy strukturalności”^fl>. Analiza odmian gatunkowych pozwala docierać do ukrytych mechanizmów procesu historycznoliterackiego.

Na wstępie niezbędna wprost wydaje się krótka eksplikacja terminu „powieść rozwojowa”, bez czego trudno byłoby zacząć wywód badawczy. Ta typowa ąuasi-nazwa ma bowiem trudno uchwytną tożsamość semantyczną i wieloznaczną denotację w kontekstach wielu użyć. W odniesieniu do powieści polskiej, być może, zaskoczy niektórych czytelników, a nawet badaczy. „Jest faktem — stwierdza S. Skwarczyńska — że pewne gatunki nie mają ustabilizowanych nazw w jednym języku, podczas gdy mają je w innych (...) stąd nieraz „odkrywanie” pewnych gatunków, już dawno odkrytych przez genologię na innym obszarze językowym” ^7>. W takiej to właśnie osobliwej sytuacji znajduje się podjęty problem. Wstępna eksplikacja przybliży nam powieść rozwojową tak jak ją określano w literaturze przedmiotu. Mieć będzie w zasadzie charakter definicji sprawozdawczej, odtwarzającej przyjmowane w dotychczasowych badaniach znaczenia nazwy, choć nie bez pewnego dostosowania do założonych celów pracy^{4 5 6}.

* * *

1. „Powieść rozwojowa” w polskiej terminologii literackiej ma sens enigmatyczny, a jej cechy nie są ostre. Słowniki odnotowują ją pod niemieckim hasłem Entwicklungsroman (Bildungsroman): to „powieść opisująca rozwój i kształtowanie się osobowości bohatera od dzieciństwa do wieku dojrzałego”; to „powieść przedstawiająca bohatera do chwili, kiedy staje się "on w pełni skrystalizowaną osobowością (...) przedstawia rozwój bohatera w sposób szczegółowy, na tle obyczajów epoki” ^9>. Brakuje przede wszystkim opracowań opartych na rzetelnej analizie utworów, co nierzadko prowadziło do jałowych powtórzeń, ogólników lub nieporozumień.

Powieść rozwojową zaanektowali badacze niemieccy: wymyślili jej nazwę, ustalili genezę, funkcje i poetykę ⁷. Przy tym upowszechnili opinię, iż jest ona typem powieści prawowicie i wyłącznie niemieckim odsła-

1

) K. Dybciak, Personalistyczna krytyka literacka. Teoria i opis nurtu z lat trzydziestych. Wrocław 1931, s. 217. Por. też H. Markiewicz, Próba periodyzacji nowożytnej literatury polskiej. (Id:) Przekroje i zbliżenia dawne i nowe. Warszawa 1976, s. 18.

2

*> T. Todorov, O pochodzeniu gatunków. Przeł. A. W. Labuda. „Pam. Lit.”

1979, z. 3, s. 309 (przypis) i 314.

3

) Od Redakcji. „Zagadnienia Rodzajów Literackich” (dalej: „Zag. Rodź. Lit.”) 1958, t. I, s. 5—6. Por. też uwagi M. Głowińskiego na temat kariery gatunku literackiego jako przedmiotu badań i narzędzia opisu w: Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej. Wrocław 1969, rozdz. ,,G'    eracki i problemy

poetyki historycznej”.

4

)    S. Skwarczyńska, op. cit., s. 69.

5

)    Różnicę istniejącą pomiędzy eksplikacją a definicją sprawozdawczą dobrze objaśnił T. Pawłowski: „Elementem wspólnym eksplikacji oraz definicji sprawozdawczej jest to, iż biorą one pod uwagę zastane znaczenie terminu definiowanego (...) Jednakże celem definicji sprawozdawczej jest dokładna rekonstrukcja znaczenia zastanego, natomiast eksplikacja zmierza do uściślenia oraz częściowej zmiany, dostosowującej termin eksplikowany do określonych zadań naukowych” (Pojęcia i metody współczesnej humanistyki. Wrocław 1977, s. 34).

6

») Por.: S. Sierotwiński, Słownik terminów literackich. Wrocław 1966, s. 76; M. Głowiński, T. Kostkicwiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich. Wrocław 1976, s. 100—101.

7

> Por. np.: W. Dilthey, Das Erlebnis und die Dichtung. Leipzig 1906; Ch. Kehr, Der deutsche Entwicklungsroman seit der Jahrhundertwende. Leipzig 1938; H. H.Bor-cherdt, Bildungsroman. (W:) W. Kohlschmidt, W. Mohr, Reallexikon der deutsche Literaturgeschichte. Berlin 1958, t. 1, s. 175—178; F. Martini, Der Bildungsroman. Zur Geschichte des Wortes und der Theorie. „Deutsche Vierteljahresschrift fur Literaturwissenschaft und Geistesgescliichte” 1961, nr 1, s. 44—63; L. Kbhn, Entwic-klungs- und Bildungsroman. Ein Forschungsbericht. „Deutsche Vierteljahresschrift...” 1968, nr 3, s. 427—474; 1968, nr 4, s. 590—639 (tu dokładnie omówiony stan badań). Zob. też rozprawę polskiego germanisty H. Orłowskiego: Untersuchungen zum falschen Bewusstsein in deutschen Entwicklungsroman. Poznań 1971 (tu obfita bibliografia podmiotowa i przedmiotowa na temat niemieckiej powieści rozwojowej).