skanuj0091 (3)

172 Słowotwórstwo

w wyrazach rozdroże wzgórze, stp. obdluiny 'podłużny’. W takich wypadkach dokonuje się, podobnie jak w niektórych formacjach czasownikowych, równoczesny proces prefiksacji i sufiksacji.

W rzeczownikach i przymiotnikach pochodnych od czasowników, których formantem jest przedrostek, nie stanowi on formantu, choćby należał do kategorii przedrostków nie funkcjonujących jako przyimki, np. obchód wystrzał przelew westchnienie rozbicie.

W funkcji formantu przedrostkowego występuje też nie, np. niewola niegrzeczny niewiele; nie w wyrazie niecierpliwić należy do pnia, a formantem jest -ić. Natomiast w takich czasownikach, jak znieważyć zaniemóc za formant wypadnie uznać tylko przedrostok z-, za-, a w funkcji pnia występuje zestawienie wyrazu nie z formą czasownikową, np. nie móc, nie ważyć; nie ma bowiem czasowników niemoc nieważyć. W niedowidzieć jest formant przedrostkowy złożony nie-, do-.

§ 7. Powstawanie formantów z samoistnych wyrazów

Wypadki, w których samoistny niegdyś wyraz spada do roli formantu przyrostkowego, są w ogóle w językach indoeuropejskich bardzo rzadkie.

Na przykład w języku niemieckim formant -heit byl jeszcze w staro-i średnio-górno-niemieckim osobnym wyrazom, który wśród innych miał też znaczenie 'właściwość’, stąd Schonheit 'piękność’ znaczy etymologicznie 'piękna właściwość’. Podobnie formant -lich (np. biirgerlićh argerlich fre-undlich) jest w średnio-górno-niemieckim przymiotnikiem lich — gelich (por. nicm. gleich) ze znaczeniem 'podobny, odpowiedni, równy’, a w funkcji formantu wyraża 'zgodność, odpowiedniość, sposób’.

W języku rosyjskim spadł do roli formantu wyraz zpad w takich formacjach, jak Cmanunepad Jleuumpad Kajiunumpad.

W języku polskim przykładem takiego procesu może być morfem -dziej-ze znaczeniem pierwotnie samoistnego wyrazu 'ten, kto czyni, działa’ (por. czasownik dziać, rzeczownik dzieje) w takich wyrazach, jak kołodziej złodziej dobrodziej bartodziej.

Także morfem fleksyjny może się stać formantem przyrostkowym. Tak na przykład właściwy językom słowiańskim formant -ów-j-ou>- (np. Ojców bratowa) pochodzi z końcówki D dawnych tematów rzeczownikowych na -« (por. sym — synom).

§ 8. Powstawanie formantów w procesie perintegracji i absorpcji

Wielki zasób formantów przyrostkowych powstał w procesie perintegracji i absorpcji morfologicznej. Perintegracją nazywa się przesunięcie granicy między pniem i formantem wskutek wtórnego rozkładu wyrazu na części morfologiczne, niezgodnego z pierwotnym, etymologicznie umotywowanym. Perintegraoja ma swoje źródło w językowej świadomości mówiących, w której jedno wyrazy oddziałują na inne. Póki stary, pochodzeniem wyrazu umotywowany, stosunek formantu do pnia jest żywy, nie ma też wahania w ustaleniu granicy między tymi dwoma słowotwórczymi członami wyrazu. Ale kiedy świadomośó tego stosunku się zaciera, powstają też możliwości jej przerzucenia.

Weźmy następujący przykład. Jak się rozkłada wyraz drukarnia^ Budowa morfologiczna tego wyrazu druk-ar-ń-a dopuszcza dwie możliwości: druk-arni(a) albo drukar-ń(a). Oświadczenie się za jedną z możliwości zależy od tego, co uznamy za wyraz podstawowy: druk czy drukarz. W pierwszym wypadku drukarnia jest wyrazem pochodnym odrzeczowni-kowym i znaczy 'miejsce, gdzie powstaje druk’ lub odczasownikowym 'miejsce, gdzie się drukuje’. W drugim wypadku pochodzi od rzeczownika drukarz i znaczy 'miejsce pracy drukarza’. Uwzględnienie innych wyrazów tego samego typu budowy nie rozstrzyga wątpliwości, np. piekarnia ślusarnia tokarnia przemawiają za podziałem drukar-nia, bo wyodrębnione jako ewentualny pień morfemy piek-, tok- nie dają się sensownie wprowadzić w formację odrzeczownikową ze znaczeniem 'miejsce, gdzie coś powstaje’, już raczej odczasownikowo 'miejsce, gdzie się piecze, toczy’, a ślus- w ogóle nie istnieje jako morfem, bo cały wyraz ślusarz zapożyczony z niemieckiego Schlosser. Kie bez znaczenia jest może i ta okoliczność, że w pewnych kontekstach można użyć wymiennie, np. pójść do piekarza, pójść do piekarni. Ale znów takie wyrazy, jak owocarnia kawiarnia kwiaciarnia mleczarnia psiarnia uzasadniałyby raczej podział owoc-arnia kawi-amia kwiaci-amia mlecz-amia psi-amia, bo ich znaczenie 'miejsce, gdzie się znajdują: owoce, kawa, kwiaty, mleko, psy’ wydaje się bardziej umotywowane niż 'miejsoe pracy czy pobytu owoearza, kawiarza, kwiaciarza, mleczarza, psiarza’. Dość, że w świadomości mówiących nie rysuje się już wyraźnie i zgodnie granica między pniem i formantem w zakresie wyrazów na -arnia, które mają pokrewną formację na -arz. Że to nie jest rozważanie tylko teoretyczne, dowodzi fakt, iż Szober wyraz drukarnia rozkładał na druk-amia *, a Gaertner na drukar-nia ^{1 2}. Wahania w podziale takiej formacji u Gaertnera dowodzi i ten fakt, że nie wiadomo właściwie, dlaczego w wyrazach mleczarnia nafciamia widzi formant -nia, a w wyrazach winiarnia piwiarnia—formant -arnia. Nie idzie tu jednak o taki lub inny komentarz rozmaitej analizy budowy słowotwórczej tego samego wyrazu, ale o sam fakt istnienia takich wątpliwości i rozbieżności, które właśnie są żywą i autentyczną ilustracją omawianego procesu perintegracji,

1

   S. Szober, Gramatyka języka polskiego, wyd. 2, Warszawa 1923, s. 131.

2

   H. Gaertner, Gramatyka współczesnego języka polskiego, Lwów 1938, s. 271.