skanuj0130 (2)

250 Słowotwórstwo

8.    od-1— ot- <— *ot-\ por. sos. oHbćgnoti oHpćli oHj(ti, poi. otchłań otworzyć otręby, stp. otbyć otpuszczenie otplacić otłożyć otkupić otwadzenie otejmować otegnaó (w. XIV). Ale już w tej najstarszej epoce trafia się i od-, np. ne odchodzi, odchilil ies, oddalon bództ¹, odgimcza, odyóto gest, odrosły, odrzuczon, odstópcze .(w. XIV); to mieszanie ot i od widoczne zwłaszcza przed samogłoską. Zapewne pod wpływem nad pod przed rozpowszechnia się w XV w. postać od- w każdej pozycji.

9.    po-a- *po--, por. scs. ponesti pomysliti pomośtbnikr, podeigz, poi. poczernić poblednąć posłuchać pojechać podzielny pomocny poręczny pokój poseł, pokora, stp. początek, pomoc, poznanie, pobydlić 'pomieszkać', pochybić 'pomylić się’, pociądzać 'zająć, zagrabić’, pomirzyć 'pogodzić’, pobożeństwo 'pobożność’, pobratek 'potomek brata’, pochopień ‘zawia-diaka’, pochutny 'pochodzący z chuci’, pomyczny 'pochopny’, pospólny 'pospolity’, pochwiejanie, posełkini, posilanie, powódź, pokręlki 'nerki’, pochynąć, poćwirdzić, pożegnać 'błogosławić’, pokalać, pośledni, poczestny (w. XIV).

10.    pod- *-podv, por. scs. podzkopati podzkloniti podsjęti, poi. podbiec podupaść podmiejski podporucznik, stp. podtuczyć 'podniecić', podjadek ‘przekąska’, podkomorze później podkomorzy (tu pod w znaczeniu 'u, przy’, jak w wyrażeniach pod lasem, pod koleją), podchorąże później podchorąży, podloktek 'oparcie dla łokcia’, podpałek 'podżegacz’, podcienie 'miejsce ocienione’, podbić poddać podeżrzeć podżegać podnóżek (w. XIV).

11.    pra-e-*pra-\ por. scs. pradćdz, poi. prababa pradziad praojciec prawnuk praszczur prasłmoiański prapolski.

12.    prze- <— *per-\ por. scs. próbyti prćbiti prćdali prókloniti prćmi-nmikre prlmodn-, poi. przebić przelecieć przeżyć przemówić przeprawa przemiły w znaczeniu 'bardzo miły’, stp. przejawienie przebyć przechodzić przedłużyć przegar-zać przelić-, przestarzać się przebył przebywacz przekora przekoury przepowiednik przewrotny, przegorzki w znaczeniu 'bardzo gorzki’ (w. XIV).

13.    przed- i- *perdi\ por. scs. prćdzłagati prldzstamti prćdzloienije pre-ptsanije prćdworije, poi. przedstawić przedłożyć, stp. przedborze przed-grodzie przedczasny przetoczmy przedobliczny.

14.    przy- z— *pri-\ por. scs. prioęzati prńUśti priklonili prizrakr, pri-stachniki pritzća prileżbm prićeshm, poi. przyjść przyciąć przygrywać przysypać przyśpiew przystań przyboczny przychylny, stp. przyszcie przyciągać przylnąć przyrazić przyrzeszyć przyśpieć przyzwać przychodco przygoda przyjemca przymrozie przysięga przyzapadni (w. XIV).

15.    roz- 4*- *orz-) por. scs. razgnecali razdrćśenije razlęĆati razumćti rozbójnik'b razdavbnikr> razdruśenije razlihm razunum, poi. rozbierać rozdawać rozbijać rozbudzić rozliczny, stp. rozciągać rozdrażniać roz-drzeć rozgorzyć rozpostrzeć rozliczy lość rozłomienie rozproszenie (w. XIV).

16.    u-    *u-\ por. scs. ubivati ubćditi ugasngti umćtati użas% utĆcha

ugodbm, poi. uchylić ukryć ujść umieść ukłon ubój uraza ułomny uczciwy upojny, stp. uchwacić uciążyć ućwirdzić ukarmić urozumieć uczestnik upaść uście utoka ucieszenie umęczenie ustraszenie udręczenie (w. XIV).

17.    w-    por. scs. v%d.ati vi>bĆgnQti Wbstati v%godbnik* wchodb,

poi. wbić wpłynąć wnieść wchód wstęp wczesny, stp. wchodzień wetch-nienie (w. XIV).

18.    wy- *vy-; por. ros. wypiska wypad wy plakat, cz. cyhybati vy-hoda; w językach południowm-słowiańskich, a więc i w staro-cerkiewno-sło-wiańskim nieznany. W polszczyźnie bardzo rozpowszechniony, ponieważ zastąpił przedrostek iz *jbz^, natomiast w innych językach słowiańskich mniej używany, np. wybielić wynieść wyrazić wysławić wyłom wyrwa wyspa wyłączny wyniosły, stp. wylić wypłacować wyrębić wysluchawać wywalić wymołwa wysłuszca (w. XIV).

19.    wz- *vvz-) por. scs. v%zdajati v%zgoreti vvzvratiti wbzmoŚti mskrÓ-siti v%stok'b mschoMenije mstoćbm, poi. wzbierać wznosić wspiąć wszcząć wzgórze wzniosły, stp. wschować wzmnożyć wzwiastować (w. XIV).

20.    z- *=> *s^_y por. scs. sr>birati swesti sr>vćdćti Sbgorćti sblożenije s^pasb 8%lok% szpasbm) stp. sklęczyć skonać slutować się smęcić się śmieś 'mieszanina* smolwa swada skruszenie zbawienie (w. XIV).

W dziejach tego przedrostka należy uwydatnić dwa procesy. Pierwszy to zmieszanie z przedrostkiem iz-    *jbzz. Jak to powyżej (p. 18)

zaznaczono, wyszedł on z użycia zastąpiony przez przedrostek wy--, pozostały nieliczne tylko jego szczątki, np. isep (6- *izmpT> ‘wyspa’). Po wtóre, upowszechnia się w polszczyźnie postać dźwięczna z-; stare s- lub jego odmianki zachowuje się tylko tam, gdzie się zatarło poczucie etymologiczne, np. sfora *= swora, sejm ć- Sbjbim, szczep SbĆepb, świadek swćdzto. Dokonało się to prawdopodobnie pod wpływem roz-, wez-.

Już w XVI w. repartycja s i z ma podstawę wyłącznie fonetyczną: przed spółgłoską bezdźwięczną występuje s-, przed spółgłoską dźwięczną zwartą, szczelinową i zwarto-szczelinową, ale też przed spółgłoską spół-otwartą i samogłoską pojawia się z-, jak to i dzisiaj, np. spiąć skuć stopić ale zbić zgubić zdawać złamać zebrać zanalizować zeuropeizować, stp. zumieć się. Oba te procesy dokonują się równolegle z podobnym zmieszaniem przyimków *jbz* i *8^, którego rezultatem była para przyimków z i s;