Socjologia Kosi�skiego (34)

Czwartą cechą służącą za wyróżnik małżeństw jest dziedziczenie tui. zwiska, prestiżu i ewentualnego majątku. Jeśli to dziedziczenie następuje po ojcu, to mamy do czynienia z małżeństwem typu patrylinearnego, a gdy po matce, wtedy związek taki nazywamy matrylinearnym. We współczesnym społeczeństwie polskim wyróżnik ten nie ma większego znaczenia, bowiem sprawa tu najważniejsza, dotycząca dziedziczenia nazwiska, prawnie różnie może być uregulowana, zależnie od życzenia rodziców lub samego dziecka po nabyciu odpowiednich uprawnień.

Piątą i ostatnią cechą typizującą małżeństwa jest miejsce zamieszkania po ślubie. W przypadku, gdy małżeństwo zamieszka w domu męża, nazywamy je patrylokalnym, a jeśli w domu rodzinnym żony — matry-lokalnym. Współcześnie w naszym kraju zapewne najczęściej, poza rodzinami rolniczymi, spotyka się małżeństwa neolokalne, to jest zamieszkujące po ślubie jeśli nie we własnym mieszkaniu w sensie prawnym, to przynajmniej w innym niż mieszkają rodziny generacyjne małżonków.

Przeprowadzona typologia małżeństw wykracza poza współczesne realia naszego społeczeństwa. Ma ona dla nas znaczenie poznawcze i pewien sens metodologiczny, dlatego jej przedstawienie wydaje się tak samo zasadne, jak i typologii rodzin, która bardziej od poprzedniej odpowiada naszym rodzimym warunkom społeczno-kulturowym i demograficznym.

Typologia rodzin jest mniej przejrzysta od znanej nam już typologii małżeństw. Podstawą typologii rodzin najczęściej bywa liczebność jej członków i formy organizacyjne oraz źródło utrzymania, charakter środowiska zamieszkania i dominujący styl życia rodzinnego [2].

We współczesnych społeczeństwach, zwłaszcza zachodnioeuropejskich i amerykańskich a także i naszym, często mamy do czynienia z rodziną małżeńską, zwaną też małą lub nuklearną, która składa się z małżonków i najwyżej dwojga dzieci, a niekiedy jednego dziecka. O wiele rzadszym typem w tych społeczeństwach jest rodzina poszerzona i wielopokoleniowa, czyli duża. Obejmuje ona dwie rodziny nuklearne, lub nawet więcej, a na jej czele stoi „ojciec rodziny”. Dawniej zbliżony typ rodziny dominował u nas w środowisku wiejskim i częściowo rzemieślniczym, co wypływało z długo utrzymujących się tendencji do dziedziczenia zawodu rolnika i zawodów rzemieślniczych oraz nierozdrabniania gospodarstw chłopskich i warsztatów rzemieślniczych czy innych typów własności. Głównymi wyróżnikami rodziny małej i dużej są: liczebność jej członków i organizacja. Obie te cechy stanowią podstawę wyróżniania innych typów rodzin, ale z ich przedstawiania rezygnujemy, nie mają one bowiem zbyt licznych odpowiedników we współczesnym społeczeństwie polskim.

Istotna dla nas jest typologia rodzin ze względu na główne źródło utrzymania rodziny i środowisko jej zamieszkania, a tym samym i styl żyda rodzinnego. Te trzy komplementarne kryteria umożliwiają wyo-

drębnianie rodziny chłopskiej, robotniczej, inteligenckiej, rzemieślniczej czy ostatnio coraz częściej spotykanej rodziny studenckiej oraz rodziny wiejskiej, małomiasteczkowej i wielkomiejskiej.

Wymienione kategorie rodzin odpowiadają układowi klasowo-warstwo-wemu i środowiskowo-kulturowemu. Dlatego oparta na nich typologia rodzin w licznych przypadkach musi się nakładać. Tak więc rodzina wiejska może być typowo chłopską, robotniczą, inteligencką bądź rzemieślniczą. Są to dwie zazębiające się, ale zupełnie różne i niezależne typologie.

We współczesnym społeczeństwie, i to nie tylko polskim, oprócz tych „czystych” typów znaczny odsetek stanowią rodziny heterogeniczne pod względem cech położenia klasowego i środowiskowego, czyli typy mieszane. Egzemplifikacją takiego typu rodziny jest rodzina chłopo-robot-nicza czy chłopo-inteligencka, które w naszym kraju stanowią około jednej trzeciej rodzin chłopskich.

Niejednorodne typy rodzin przeważnie są wywołane różnorodnością źródeł ich utrzymania i podwójnym charakterem aktywności zawodowej głównego żywiciela rodziny, ale nie tylko jego, bo i innych pracujących członków rodziny. Funkcjonowanie i społeczny profil rodziny zależy głównie od charakteru pracy zawodowej rodziców, a przede wszystkim ojca, którego profesjonalna i klasowa przynależność oddziałuje na całą rodzinę.

Bardzo ścisłe i trwałe wielopłaszczyznowe zależności życia małżeńsko--rodzinnego od zawodu głównego żywiciela rodziny uzasadniają kreowanie typów rodzin będących korelatami rozmaitych profesji. Mówimy więc o rodzinie górnika, hutnika, lekarza, marynarza, nauczyciela, pielęgniarki, rybaka dalekomorskiego itp. Każdy z tych typów rodzin, wyznaczonych zawodem głównego ich żywiciela, charakteryzuje się nieco innym stylem życia i własną specyfiką zaznaczającą się w strukturze i funkcjach rodziny.

Zycie rodzinne, jak i cała rzeczywistość społeczna, jest tak skomplikowane i obfitujące w najrozmaitsze konstelacje, że uwzględnienie w typologii rodzin syndromu wyróżników nie gwarantuje jednoznacznego zakwalifikowania każdej rodziny do jednego typu klasowo-warstwowego, środowiskowo-kulturowego czy profesjonalnego, a nawet do wcześniej wyodrębnionej rodziny małej i dużej. Współcześnie bowiem stale przybywa rodzin składających się z takich członków, których poranne drogi do pracy coraz bardziej się rozchodzą” [491.

Inność i różnorodność środowisk pracy i kręgów profesjonalnych obojga małżonków — którą sygnalizuje cytowana fraza — silnie oddziałują na niektóre strukturalne komponenty rodziny i jej funkcje. Oddziaływanie to na rodzinę jako grupę i instytucję społeczną jest nie tylko pozytywne, ale niekiedy zdecydowanie negatywne. Pośrednio wzmaga

177

U — Socjologia ogólna