Stereotypy7

382 --- ji-rry Bantmriski, fota nu Panasiuk, Stereotypy ję.

A.    Sposoby nazywania przedmiotu i ich „wewnętrzna forma”: Niemiec (od niemy). Słowianin (od słowa), szarak o zającu, glina, pułkownik, władza ! o milicjancie iip.

B.    Uboczne (przenośne) znaczenia wyrazów podawane w słownikach-Cygan ‘człowiek cygańskiej narodowości’, ale też ‘kłamca’, ‘człowiek nie-ustań nie wędrujący’; Kozak ‘członek wspólnoty kozackiej’, ale i ‘śmiałek chwat'; małpa ‘zwierzę’, ale też ‘człowiek bezmyślnie naśladujący kogoś złośliwy, aktor'; brat ‘każdy z rodzeństwa wobec pozostałych’, ale też ‘człowiek przyjazny, bliski’ itp.

C.    Znaczenia jakościowe derywatów, np. przymiotników i wyrażeń przysłówkowych, np. małpować ‘naśladować’, braterski ‘przyjazny’, po tatarski! ‘dziko’.

D.    Frazeologizmy zarówno z cechą domyślną, np. końska dawka ‘duża dawka’, synowskie uczucia ‘serdeczne’, ministerialny gest ‘pełen powagi’, jak z cechą nazwaną expressis verbis: chłopski upór, niemiecka huta, zdrowy jak koń.

E.    Przysłowia, np. Francuz zmyśli, Niemiec zrobi, Polak głupi wszystko kupi.

F.    Struktura semantyczna zdań złożonych. Szczególną wartość diagnostyczną mają zdania przeciwst awne typu: Adam jest warszawiakiem, ale jest niezaradny (a zatem: warsza wiacy są zaradni); Magda była dziewczyną biedną, ale uczciwą (a zatem: bieda pociąga za sobą nieuczciwość); to pies, ale nie gryzie (a zatem: psy gryzą) itd. oraz zdania oparte na relacji przyczynowo-skutkowej: kocha ją, ponieważ/ bo...

Stereotypy jako składniki językowego obrazu świata

Na językowy, to jest widziany przez pryzmat języka obraz świata składa się zarówno siatka kategorii gramatycznych i semantycznych, z której pomocą użytkownicy języka interpretują rzeczywistość, jak konkretne charakterystyki przedmiotów, w których utrwalone wyobrażenia łączą się z ocenami i wzorami zachowań. Analiza danych językowych pozwala zrekonstruować te wyobrażenia, ustalić, w jaki sposób współczesny Polak interpretuje rzeczywistość, jakie cechy rzeczy i osób zauważa, uwydatnia, stawia przed innymi, jakie miejsce wyznacza człowiekowi. W drugiej części artykułu podamy wybrane przykłady stereotypów, ograniczając się do odnotowania cech najsilniej utrwalonych, mających swoje strukturalno-językowe wykładniki typu A-E. Cechy te tworzą jądro stereotypu, składają się na wyobrażenie najbardziej typowego reprezentanta grupy obiektów (prototypu).

Obrazy niektórych elementów Kosmosu

Kosmos w świetle języka, zwłaszcza potocznego, jest ujmowany z pozycji człowieka „prostego” i jego doświadczeń, jest Kosmosem przedkopernikań-

skim-

Słońce, o którym po staremu mówimy, że wschodzi i zachodzi, jest przede wszystkim ‘jasne (fraz. jasne jak słońce, jaśnieć jak słońce), daje życie i szczęście (przysl. Będzie i przed naszymi wrotami słońce, fryc komuś słońcem), jako centrum świata może stać się jego symbolem (przysl. Nic nowego pod słońcem), jest też znakiem pełni (fraz. słońce wolności, słońce prawdy); z jego zachowań i stanu przepowiada się pogodę (przysl. Kiedy słońce zbyt dopieka, to już burza niedaleka).

Księżyce jest wciąż postrzegany jako ‘odległy od ziemi’ (fraz. jakby spadł z księżyca, księżycowy facet ‘o kimś roztargnionym’), ‘niedostępny’ (przysł. Ma majątek, ale na księżycu), ‘pusty i zimny’ (fraz. krajobraz księżycowy, poświata księżyca; przysł. Księżyc świeci, a nic grzeje), a równocześnie jego cykliczna zmienność pozwala mierzyć czas (nazwy miesiąc i księżyc oznaczają w różnych .Julianach polszczyzny zarówno ‘satelitę Ziemi’, jak ’30-dnir-wy okres’; fazy księżyca otrzymują osobne nazwy: nów i pełnia). Etymologicznie księżyc znaczył tyde co ‘syn księcia’ i oznaczał nów. konotował więc cechę ‘młodości’ (znane wyrażenie młody księżyc) i ‘nowości’.

Gwiazda w potocznym obrazie świata przede wszystkim ‘błyszczy’, stąd metaforyczne użycia: oczy jak gwiazdy, gwiazda filmu, telewizji, piosenki. Jest, jak księżyc i słońce, ‘odległa’ {przysł. Chcieć gwiazdka z. nieba). Stereotypową cechą gwiazd jest ‘niepoliczalność’ (i raz. liczyć gwiazdy na niebie ‘myśleć o rzeczach nierealnych'). Na gruncie wiedzy potocznej łączy się z gwiazdami losy ludzi (przysł. Gwiazda z nieba, dusza do nieba: fraz. urodzić się pod szczęśliwą gwiazdą; czytać w gwiazdach ‘wróżyć na podstawie układu gwiazd’).

Ziemia jest ‘święta’ (fraz, niewart, że go święta ziemia nosi) i ‘wieczna’ (przysł. Nas nie stanie, święta ziemia zostanie). Przypisuje się jej cechy istoty żywej (fraz. ziemia rodzi), matki (fraz. matka ziemia). Mimo zerwania w naszym języku związku etymologicznego nazw człowieka i ziemi (związek ten zachowuje łac. nazwa homo), ziemia pozostaje wciąż podstawowym tłem ludzkiej działalności zarówno w sensie bytowym, jak moralnym (fraz. chodzić po ziemi, stąpać twardo po ziemi, trzymać się ziemi ‘być realistą’; być zawieszonym między niebem a ziemią ‘czuć się obcym w jakimś środowisku’, przysł. Niech mnie ziemia pochłonie - pogłos dawnej przysięgi na ziemię, pre-suponującej jej moralną wrażliwość).

Ogień - ‘gorący’ i ‘jasny’ - zachowuje ślady starej animizacji (fraz. bać się czegoś jak ognia), jest ‘niebezpieczny’ (por. igrać z ogniem ‘zachowywać się prowokująco’). Cecha podstawowa ‘gorący’ i oparta na niej cecha spraw-