Zarys teorii literatury0

sytuuje zastosowane w dziele ujęcia kompozycyjne wobec istniejącego w danym momencie otoczenia literackiego, w którego obręb wchodzą nic tylko aktualne fakty literackie i odpowiadające im normy, ale także fakty i normy epok poprzednich, jeśli ich tradycja literacka pozostała żywa. Dopiero na tym tle to hierarchizująco-interpretujące działanie kompozycji staje się wyraziste. Indywidualny zamiar pisarza, pociągający za sobą sięgnięcie po określone ujęcia kompozycyjne, liczy się bowiem z istniejącym zarówno w świadomości twórcy, jak w świadomości odbiorców „znaczeniem” danego posunięcia kompozycyjnego. „Znaczenie” to nie ma charakteru szczegółowego, ono jednakże wyznacza kierunek, pozwala ująć rzecz w określonej perspektywie wartościującej, zawiera już w sobie pewną wizję świata. Na przykład porządkowanie zdarzeń w łańcuch przyczynowo-skutkowy w powieści realistycznej w. XIX sugerowało istnienie pewnych prawidłowości, pewnego porządku itp. Negacja tego łańcucha przyczynowo-skutkowego w wielu dziełach prozy współczesnej — to nie tylko szukanie nowych sposobów kompozycji, to także ujęcie materiału tematycznego w zupełnie nowej perspektywie. Sprawy te wiążą się ze swoistymi znaczeniami poszczególnych gatunków literackich, powrócimy do nich w następnym rozdziale.

4. PODSTAWOWE CZYNNIKI KOMPOZYCJI. DOMINANTY KOMPOZYCYJNE

Kompozycja ustala w dziele literackim stosunek i związek takich podstawowych czynników utworu jak podmiot wypowiadający, potencjalny odbiorca, czas, przestrzeń, bohater, zdarzenia. Nie wszystkie te elementy muszą występować w każdym dziele, nie wszystkie też odgrywają w danym utworze równorzędną rolę. W poszczególnych utworach układają się one w pewną hierarchię: jeden (lub w pewnych wypadkach kilka) z nich staje się ośrodkiem kompozycji utworu, inne czynniki są mu podporządkowane, w mniejszym lub większym stopniu przez niego określone. O takim zasadniczym czynniku kompozycyjnym w danym dziele mówimy jako o jego dominancie k-ompozycyjr ej.

Wiemy już, jaką rolę odgrywa w dziele literackim podmiot mówiący. Jego funkcje w kompozycji utworu mogą być rozmaite, rozmaity stopień zaangażowania w świat przedstawiony, rozmaity stopień widoczności itp. W sposób najbardziej wyrazisty podmiot mówiący jest dominantą wtedy, gdy mówi bezpośrednio o swym święcie wewnętrznym.