Zarys teorii literatury3

ziające dzieje pokoleń jednej rodziny, podporządkowane bezlitosnemu biegowi czasu. Przykładem utworów, w których dominującą rolę gra czas subiektywny (tzn. przeżywany przez postać), jest wiele powieści reprezentujących współczesną awangardę (np. Odmiany czasu Butora). Ich przedmiotem jest przeżywanie czasu przez bohatera, subiektywny sposób jego kształtowania.

W pewnych sytuacjach dominantą kompozycyjną może być organizacja (przestrzenna świata przedstawionego w utworze. Dotyczy to stosunkowo nielicznej grupy zjawisk. Świat przedstawiony zawsze podlega — tak jak organizacji czasowej — pewnemu uporządkowaniu w zakresie prezentowanej w nim przestrzeni. Uporządkowanie to odgrywa zazwyczaj podrzędną rolę wśród czynników kompozycyjnych dzieła. Wybija się na plan pierwszy wówczas, gdy tematem dzieła są układy przestrzenne, a więc przede wszystkim w poemacie opisowym. W poemacie takim istnieje jeden tylko czas, czas wypowiedzi, nie odgrywa on jednak istotnej roli, sam przedmiot opisu ujmowany jest z zasady pozaczasowo i w sposób krańcowo zobiektywizowany. Klasycznym przykładem takiego poematu opisowego w literaturze polskiej jest Sofiówka Trembeckiego.

Stosunki przestrzenne jako czynnik kompozycyjny zdobyły ważną pozycję w jednym z kierunków awangardowej prozy współczesnej (por. powieść Robbe-Grilleta Gumy). Chodzi w tej prozie o opis tego, w jaki sposób dany wycinek przestrzeni może być postrzegany z tego punktu widzenia, w którym znajduje się bohater łub podmiot mówiący w określonym momencie.

Dominantą kompozycyjną może być także bohater»- Dzieje się tak wtedy, gdy skupia on uwagę niejako sam w sobie, niezależnie od zdarzeń, w których występuje, a czasem w ogóle poza nimi. Najwyrazistszym przypadkiem, w którym bohater ujmowany jest poza zdarzeniami, jest tzw. charakter, krótki utwór prozą, uprawiany w starożytności przez Teofrasta (w literaturze polskiej cykl charakterów napisała Nałkowska). Utwór wypełnia wyłącznie mniej lub bardziej zindywidualizowana charakterystyka bohatera; jeśli pojawia się w nim jakieś zdarzenie, to tylko jako element owej charakterystyki. Bohater znajduje się zawsze na pierwszym planie i stanowi główny ośrodek kompozycji.

Na pierwszym planie znajduje się bohater także w wielu odmianach dwudziestowiecznej powieści psychologicznej. Jej cechą charaktery-■ styczną jest stosunek analityczny do świata wewnętrznego postaci.