Magazyn6
5101

643

CHEŁCHOWSKI STANISŁAW — CHEŁMSZCZYZNA

w „Wszechświecie", w „Pracach Sekcji Rolnej", w „Encyklopedji Roln.“. Artykuły z zakresu ludoznawstwa zamieszczał Ch. w „Wiśle", a poza tern wychodzą w 1899 r. iako t. 3 i 6 Bibl. „Wisły" jego „Powieści i opowiadania ludowe z okolic Przasnysza". Wśród ekonomiczno-rolniczych prac Ch. najpoważniejszą jest: „Rolnictwo w organizacji samorządu" (1906).

Literatura: Orabtki Wl.: SI. Chdchowski. Gcu. i toin. 1932. — Surtffchł St.t Wspomnienie pośmiertne o St.Chelchotnekim. Rocxn. Nauk Roln. i Leśn. 1909.

A. Żabko-Potopowicz.

Chełmszczyzna.

Sprawa Ch. stanowiła w ciągu kilkudziesięciu lat XIX i XX stulecia jedno z najbardziej palących zagadnień życia politycznego b. zaboru rosyjskiego. Terenem tego zagadnienia były wschodnie powiaty guber-nij siedleckiej i lubelskiej, zamieszkane w pewnej mierze przez ludność, gwałtem nawróconą w latach 1874—1875 na prawosławie. Znaczna część byłych unitów nie przyjęła narzuconego jej prawosławia i w ciągu 30 lat, pomimo niesłychanych, nieraz krwawych, prześladowań, pozostała wierną katolicyzmowi. Ci „oporni", jak ich urzędowo nazywano, jakkolwiek w większości wypadków byli z pochodzenia Rusinami, pod wpływem prześladowań lgnęli jednak do panującej tu od wieków kultury polskiej i w przeważającej większości spolszczyli się zupełnie. Kiedy zaś 30. IV. 1905 r. został wydany ukaz „tolerancyjny", przeszło 180 000 „opornych" powróciło z prawosławia na katolicyzm (obrządku łacińskiego — nie na unję) i ostatecznie zlało się ze społeczeństwem polskiem. Ten niespodziewany dla władz rosyjskich fakt ożywił istniejącą już i dawniej dążność do wyodrębnienia z granic Kongresówki całego obszaru o mieszanej polsko-ukraińskiej ludności — w celu niedopuszczenia do dalszego jego polszczenia się. Powstał więc projekt utworzenia nowej gubernji — chełmskiej, wyodrębnionej z granic Kongresówki i poddanej najbezwzględniejszemu systemowi rusyfikacji z zupełnem pozbawieniem miejscowych Polaków wszelkich praw narodowych. Postanowiono jednocześnie zaokrąglić przeznaczony do wyodrębnienia obszar szeroką smugą czystopolskiego tery-torjum. W wyniku tego gubernja chełmska, ustalona uchwałą Dumy państwowej, z 9. V. 1912, miała liczyć 467 000 katolików (Polaków) i 278 000 prawosławnych. Od stycznia r. 1913 przystąpiono do organizowania nowej gubernji, ale wybuch wojny światowej nie pozwolił na doprowadzenie tego dzieła do końca.

Podczas wojny gubernja chełmska została zajęta przez wojska niemieckie (część północna) i austro-węgicrskie (część południowa). Okupacyjne władze niemieckie jak najściślej odgraniczyły swoją część od reszty okupowanych ziem Kongresówki i usiłowały poddać ją eksperymentom ukrainizatorskim, krzewiąc sztucznie szkolnictwo ukraińskie. Okupanci austrjaccy dość szybko zorjento-wali się, że mają tu do czynienia z krajem czysto polskim, zwłaszcza, że olbrzymia część miejscowej ludności prawosławnej podążyła za wojskami rosyjskiemi w głąb państwa. Wobec tego miejscowemu żywiołowi polskiemu nie przeszkadzano w korzystaniu z tych samych praw, co i na tery tor jum reszty polskich ziem okupacji austrjackiej.

Sprawa Ch. odegrała poważną rolę pod sam koniec wojny. Oto traktat pokojowy państw centralnych z republiką ukraińską, podpisany 9. II. 1918 w Brześciu, postanowił, że w obrębie Królestwa Polskiego nowa linja graniczna ma biec, począwszy od Tarnogrodu, linją Biłgoraj — Szczebrzeszyn — Krasnystaw — Puhaczew — Radzyń — Międzyrzec — Sarnaki — Mielnik. Przyznano więc republice ukraińskiej w całości powiaty: włodawski, bialski i niemal cale — radzyński i konstantynowski — z dawnej gub. siedleckiej oraz powiaty tomaszowski i hrubieszowski w całości, prawie cały zamojski i chełmski, pół biłgorajskiego, wreszcie część krasnostawskiego, lubartowskiego i lubelskiego — z dawnej gub. lubelskiej. Nowa linja graniczna miała więc przebiegać gdzie niegdzie znacznie dalej na zachód, aniżeli granica b. gub. chełmskiej, zagarniając nowe, nieprzyłączone do niej, części powiatów o czysto polskiej ludności. Traktat brzeski dodał do b. gub. chełmskiej 4 miasta i 17 gmin, w których ludność katolicka przed wojną wynosiła 127 189, prawosławna zaś tylko 6682. Fakt ustalenia powyższej granicy wywołał uczucie zgrozy i oburzenia w całem społeczeństwie polskiem i pociągnął za sobą znamienne skutki polityczne. T. zw. „austrjacka orjentacja" w b. Galicji otrzymała cios śmiertelny, pod wrażeniem uchwały brzeskiej J. Haller z resztką

41*