Magazyn63601

32

KAPITALIZM

Max Weber). K. jest tylko jednym z rodzajów tej formacji, którą można nazwać okresem produkcji towarowo-indywiduali-stycznej (Zawadzki). Aby określić pojęcie k., oznaczyć należy poszczególne elementy przedsiębiorstwa.

3. Treść pojęcia. Trzy są składowe elementy przedsiębiorstwa: a) osoba przedsiębiorcy i jego stosunek do produkcji, b) stosunek przedsiębiorcy do innych ludzi i c) stosunek przedsiębiorcy do rzeczy, a więc pewien sposób postępowania przy produkcji. Przez określenie tych elementów dochodzimy do oznaczenia pojęcia k. Som-bart elementy te ujmuje nieco inaczej; mówi mianowicie a) o „duchu" (człowieka gospodarującego), b) o „ladzie" (Ordnung), t. zn. o stosunku między ludźmi i c) o technice. Te nieco metafizyczne pojęcia sprowadzają się do elementów wyżej wymienionych.

a)    Element pierwszy określa Sombart przef szczególny „kapitalistyczny duch", któr>' kieruje przedsiębiorcą w jego działalności gospodarczej. „Duch" ten wyraża się w dążeniu do zysku i w wynikającym z niego racjonalizmie (jako przeciwieństwie do tradycjonalizmu) i współzawodnictwie (jako przeciwieństwie do solidaryzmu). Ten element wysuwa Sombart na czoło cech, charakteryzujących k. Jednak „duch kapitalistyczny", o którym mówi Sombart, nie jest bynajmniej cechą wyłączną k. Występuje on również w przedsiębiorstwach nie-kapitalistycznych; takim duchem ożywione były zawsze operacje lichwiarskie oraz handel, które istniały już w epoce przedka-pitalistycznej. Liefmann, Plenge, Mises i inni za cechę charakterystyczną owego „ducha" uważają kalkulację w pieniądzu, która się dokonywuje w przedsiębiorstwie kapitalistycznem, a której niema w gospodarstwach innego rodzaju. Odpowiada to racjonalizmowi „du~ha ‘ kapitalistycznego w ujęciu Sombarta.

b)    Drugim elementem przedsiębiorstwa jest szczególny stosunek człowieka-przed-siębiorcy do człowieka-pracownika. Przedsiębiorstwo kapitalistyczne nie jest przedsiębiorstwem jednostkowem, ale pewną zbiorowością. Ujęcie jej daje najwięcej sposobności do różnych określeń k. Taką bowiem zbiorowością jest zarówno niewolnicze gospodarstwo starożytności, folwark pańszczyźniany, manufaktura, jak i nowoczesna fabryka, o ile wymienimy tylko te przedsiębiorstwa, które produkują nie na własne potrzeby i obliczone są na zysk. To też niektórzy historycy uznawali wszystkie te przedsiębiorstwa za kapitalistyczne, mówiąc o k. niewolniczym, pańszczyźnianym, lub feodalnym (Max Weber, Sieve-king). Jednak w gospodarstwie niewolni-czem człowieka występuje jako rzecz na równi, z punktu widzenia gospodarczego, z narzędziem czy bydłem. Człowiek jest tu towarem. W gospodarstwie pańszczyź-nianem natomiast człowiek, chłop pańszczyźniany występuje nie jako wolny sprzedawca swej pracy, ale jest zależny osobiście od pana i zmuszany do usług. Stosunek między panem a chłopem jest tu analogiczny do stosunku między państwem a jego obywatelami, którzy również są zmuszani do pewnych świadczeń względem państwa. Przedsiębiorstwo jest kapitalistycznem wówczas, kiedy pracownik jest wolny osobiście, kiedy występuje jako sprzedawca swej pracy, a zależność między nim a przedsiębiorcą jest natury wyłącznie gospodarczej a nie prawnej. Tego rodzaju ustrój pracy zwiemy najemnictwem. Najemnictwo jest istotnym składnikiem k. Do istnienia najemnictwa potrzebna jest jednak chęć do pracy (wola pracy — Zawadzki). Chęć ta bynajmniej nie jest cechą wrodzoną człowieka.

c) Do istnienia k. i najemnictwa potrzebny jest dalej pewien poziom techniki, przez co rozumieć należy nietylko procesy mechaniczne, ale również organizację pracy, t. j. jej podział, dalej umiejętności produkcji oraz zbytu i zakupu towarów i t. d. Znaczenie techniki w produkcji wysuwane jest przez Bóhm-Bawerka, Hobsona, Belo-wa i innych jako istotna cecha k. Do tej samej kategorji należy zaliczyć określenie k. jako okresu przewagi wielkich przedsiębiorstw. (Passow, Pohle, Lexis). Oba te określenia są o tyle nieścisłe, że wysoka technika jak i wielkie przedsiębiorstwa, istniały również w epoce niekapitalistycz-nej. Określenie to pomija istotną dla k. cechę prywatnej własności środków produkcji.

Posiadanie przez jednych środków produkcji (zarówno materjalnych, jak i nie-materjalnych, jak klientela, lub znajomość rynku) zmusza innych do sprzedaży swej pracy wobec niemożności konkurencji. Według Marxa i marxistów prowadzi to do wyzysku robotnika przez