196

196 Społeczeństwa arabsko-muzułmańskie

jak Jerozolima, powstały głównie pod koniec tej epoki. Kair był największym i najpotężniejszym z tych miast ze swoją Cytadelą i mameluckimi pałacami na obniżeniu wzgórz Al-Mukattam, z meczetami grobowymi sułtanów na wielkich cmentarzach poza miastem oraz kompleksami, takimi jak meczet i madrasa sułtana Hasana zbudowanymi wokół czterech stron dziedzińca.

W X wieku ukształtowały się podstawowe formy typowych budynków publicznych. Istniał już zatem meczet z kiblą, mihrabem i minaretami; wchodziło się do niego przez otoczony murem dziedziniec, na któiym znajdowała się studnia przeznaczona do ablucji. Poza tym ukształtowała się stylistyka pałacu władcy, odizolowanego od miasta murami lub położonego w oddali od niego; toczyło się w nim odrębne życie w zespole budynków i kiosków rozmieszczonych w ogrodach. Wcześniej w takich budynkach zewnętrzna fasada nie miała większego znaczenia, dopiero wewnętrzne ściany dawały wyraz wierze lub potędze władzy, ozdobione bowiem były wzorami roślinnymi i geometrycznymi albo inskrypcjami. Później budynki w odległych od siebie miastach cechował do pewnego stopnia wspólny język zdobnictwa: od Bagdadu do Kordowy stiukowe ściany, kafelki lub rzeźbione drewno zdobiono wzorami lub inskrypcjami po arabsku. Mimo wszystko następowało jednak różnicowanie się stylów. Większą uwagę zwracano na wygląd zewnętrzny: na fasady, monumentalne bramy wejściowe, kopuły i minarety. I właśnie tutaj pojawiały się znaczące różnice. W miastach syryjskich i egipskich pod panowaniem Ajjubidów, a potem Ma-meluków, fasady wykładano naprzemiennie kamieniami o różnych barwach; był to styl zwany ablak, dziedzictwo po Rzymianach stosowane w Syrii, potem rozpowszechnione w Egipcie, a i dziś jeszcze można się z nimi spotkać w kościołach włoskiej Umbrii i Toskanii. Kopuły były wyraźniej zaznaczone. Z zewnątrz zdobiono je wzorami geometrycznymi lub innymi formami; od wewnątrz przejście od kwadratowej hali do okrągej kopuły stanowiło problem, który rozwiązywano za pomocą tromp albo pendetywów, przy czym często do dekoracji używano stalaktytów.

Na dalekim zachodzie świata muzułmańskiego wprowadzono specyficzny styl budowy meczetów zapoczątkowany przy wznoszeniu Wielkiego Meczetu w Kordowie. Był to meczet z licznymi nawami, dekoracjami rzeźbionymi w marmurze, kolumnadą o specyficznym kształcie: na prostych kolumnach wspierały się arki w kształcie podkowy. Dynastie Almorawidów i Almohadów pozostawiły po sobie zabytki w postaci wielkich meczetów Andaluzji, Maroka, Algierii i TUnezji. Meczet Al-Karawijjin w Fezie, dzieło Almorawidów, można uznać za przykład tego stylu: ma on wąski, długi dziedziniec, dwa minarety rozmieszczone symetrycznie po obu końcach, salę modlitewną z rzędami kolumn ustawionych równolegle do ściany, w której mieści się mihrab; dach jest pokryty zielonymi kafelkami. Minarety w Maghrebie zwykle były prostokątne; na ich