286

Imperia europejskie i rozwój elit (1860-1914) 287

świeckie sądy działające na podstawie kodeksów wzorowanych na prawie europejskim. Ściślejsza kontrola finansowa i bardziej efektywne ściąganie podatków doprowadziło do zredukowania zagranicznego długu do rozsądnych proporcji. Elastyczniejsza polityka finansowa i dostęp do obcego kapitału na bardziej sprzyjających warunkach umożliwiały realizację niektórych robót publicznych, szczególnie zaś prac irygacyjnych w dolinie Nilu, zakończonych budową Tamy Asuańskiej, dzięki której można było w Górnym Egipcie wprowadzić stałe nawodnienie. Powstała pewna liczba szkół; biorąc pod uwagę te, które przetrwały z wcześniejszego okresu można było myśleć o kształceniu urzędników i techników na poziomie umożliwiającym zatrudnienie, nie prowadzącym jednak do powstania większej klasy niezadowolonych intelektualistów.

W drugiej połowie XIX wieku na terenach zarządzanych ze Stambułu, Kairu, Thnisu i Algieru proces skupiania się interesów wokół rządów nowego typu rozszerzał się i umacniał. Oprócz urzędników polityka rządów w szczególny sposób faworyzowała dwie grupy społeczne. Pierwsza była związana z handlem i finansami. Wzrost ludnościowy i przemysłowy Europy, budowa lepszych portów, linii kolejowych i (w Libanie, Algierii i Tunezji) dróg prowadziły do zwiększenia handlu z Europą, a także między poszczególnymi częściami Bliskiego Wschodu i Maghrebu, mimo powtarzających się okresów załamań. Na ogół trzymano się tradycyjnego handlu, a więc eksportu do Europy surowców (egipska bawełna, jedwab libański, wełna i skóry z Maghrebu, tunezyjskie fosfaty) i artykułów spożywczych (pomarańcze z Palestyny i wino z Algierii, oliwa z oliwek z Tbnezji); importu tekstyliów, wyrobów metalowych, herbaty, kawy i cukru. Ogólnie mówiąc, utrzymywał się niesprzyjający bilans handlowy z Europą, który był wyrównywany w znacznym stopniu przez import kapitału dla robót publicznych i - w niektórych wypadkach - przez przekazy pieniężne emigrantów do Nowego Świata, a także przez odpływ złota i srebra.

Zasadnicza część handlu znalazła się w rękach kompanii europejskich i europejskich kupców, głównie brytyjskich i francuskich, a kiedy w Niemczech nastąpił przyrost ludności i rozwój przemysłu, to również niemieckich. Grupy miejscowych kupców odegrały znaczną rolę w handlu międzynarodowym, dominowały również w handlu lokalnym. Na Bliskim Wschodzie syryjscy i libańscy chrześcijanie, syryjscy i iraccy żydzi, egipscy koptowie zajmowali się handlem na Nilu; w Maghrebie długą tradycję handlową podtrzymywali miejscowi żydzi i inne grupy, takie jak loipcy z Susu w Maroku, z oazy Mzab w Algierii i wyspy Dżarba na wybrzeży tunezyjskim.

Europejskie interesy finansowe wykraczały jednak poza handel. Pierwsze wielkie inwestycje polegały na pożyczkach dla rządów, co prowadziło do ustanowienia obcej kontroli finansowej. Później rządy zaciągały kolejne kredyty, ale istnienie obcego nadzoru finansowego umożliwiło przyjęcie znacznie mniej