288

Imperia europejskie i rozwój elit (1860-1914) 289

produkcję, decydowali o tym, co należy hodować, udzielali pożyczek i skupowali plony. Niektórzy mieli pozycję monopolistyczną: skup jedwabiu i tytoniu w całym imperium był monopolem w rękach koncesjonowanych spółek z kapitałem obcym. W owym czasie zrodziła się cała klasa właścicieli pośrednich, głównie mieszkańców miast, którzy mogli domagać się od rządu udziału w produkcji. Zajmujący się uprawą chłopi byli albo pozbawionymi ziemi robotnikami rolnymi, albo dzierżawcami, którzy otrzymywali taką część zbiorów, by przeżyć. Największymi spośród tych prywatnych posiadłości ziemskich i najlepiej administrowanymi były zapewne te, które należały do samego sułtana Abdulhamida.

W odleglejszych rejonach poza efektywną kontrolą miast pojawił się inny typ wielkiego właściciela ziemskiego. Zarówno rząd, jak i miejscowi mieszkańcy, zawsze uważali znaczne tereny, zwłaszcza zaś grunty przeznaczone do wypasu, za zbiorową własność plemienia. Przy tym znaczna część tej ziemi była zapisana na główny ród danej społeczności. W wypadku dużych obszarów wódz plemienia nie był w stanie sprawować efektywnego nadzoru i wtedy, w większym stopniu niż miejski właściciel ziemski czy wielki szajch plemienny, wykorzystywał grupy pośredników związanych z ziemią i jej uprawą.

T^mi nowymi właścicielami ziemskimi byli chrześcijańscy i żydowscy kupcy i bankierzy, jednak stosunkowo niewielu obcokrajowców w większości prowincji wciąż sprawowało władzę ze Stambułu. Główny wyjątek stanowiła Palestyna, gdzie w latach osiemdziesiątych XIX wieku pojawiła się rozrastająca się społeczność żydowska nowego typu: nie byli to już osiadli od dawna Żydzi orientalni, lecz Żydzi z Europy Środkowej i Wschodniej. Przybywali do Jerozolimy nie po to, by studiować, modlić się i umierać, lecz odwoływali się do nowej wizji odrodzonego narodu żydowskiego mającego swoje korzenie w określonym kraju. W 1897 roku ta idea została sformułowana w oświadczeniu pierwszego Kongresu Syjonistycznego, który wzywał do stworzenia dla ludu żydowskiego ojczyzny w Palestynie, zagwarantowanej prawem publicznym. Mimo sprzeciwu rządu osmańskiego i rosnącego zaniepokojenia części miejscowej ludności arabskiej, do 1914 roku żydowska ludność Palestyny wzrosła do 85 tysięcy, czyli do 12 procent wszystkich mieszkańców. Około jednej czwartej osiedliło się na ziemiach częściowo wykupionych z narodowych funduszy. Ogłoszono, że jest ona niezbywalną własnością ludu żydowskiego i nie wolno na niej zatrudniać nie-Żydów. Inni zaś mieszkali w rolniczych osiedlach nowego typu (w kibucach), opartych na zbiorowym podejmowaniu produkcji i na życiu we wspólnocie.

W Egipcie proces przekazywania ziemi przez władzę do rąk prywatnych rozpoczął się w ostatnim okresie panowania Muhammada Alego i w latach 1858-1880 został umocniony prawami i dekretami, które ostatecznie doprowadziły do powstania pełnej własności prywatnej bez owych ograniczeń, jakie przewidywało prawo osmańskie. I tutaj zapewne intencją nie było stworzenie