290

Imperia europejskie i rozwój elit (1860-1914) 291

mowaniu tunezyjskich rolników. Nie brakowało wolnej siły roboczej, ponieważ proces wywłaszczania ziemi pogorszył sytuację chłopów; pozbawiono ich dostępu do kapitału i ochrony, jaką ich otaczali miejscowi właściciele ziemscy. Przekształcenia gospodarcze doprowadziły do zmiany władzy politycznej. Koloniści domagali się większego udziału w decyzjach politycznych, zmierzali do skłonienia rządu, by przyłączył kraj do Francji. Siłą podporządkowali sobie miejscową ludność i utrzymywali w ramach tradycjnej kultury i stylu życia, co uniemożliwiało jej efektywne uczestniczenie w sprawowaniu władzy. W tym zakresie osiągnięto pewne sukcesy: znaczną część urzędników państwowych stanowili Francuzi; konsultatywne zgromadzenie do spraw finansowych i gospodarczych składało się głównie z kolonistów. Z drugiej strony rząd w Paryżu i przysyłani stamtąd wysocy urzędnicy woleli utrzymać protektorat oparty na współpracy między Francuzami a Tunezyjczykami.

W roku 1914 polityka francuska w Tunezji osiągnęła stan taki jak w Algierii w latach sześćdziesiątych XIX wieku. W Algierii zaś sytuacja uległa zmianie. Klęska w wojnie francusko-pruskiej lat 1870-1871 i upadek Napoleona III osłabiły autorytet rządu w Algierze. Koloniści na jakiś czas przejęli władzę, ale na wschodzie kraju doszło do buntu Arabów i Berberów o znacznym zasięgu. Złożyło się na niego wiele przyczyn: szlachta pragnęła odzyskać swoją pozycję polityczną i społeczną, osłabioną w wyniku narzucenia bezpośredniej administracji francuskiej. Wieśniacy sprzeciwiali się utracie ziemi i rosnącej władzy kolonistów, nędzy w wyniku epidemii i złych zbiorów. Szerokie rzesze ludności zażądały niepodległości. Nie znalazło to jeszcze wyrazu w ideach narodowych, ale jedynie religijnych, sterowanych przez bractwa sufickie. Powstania zostały zduszone, a ich skutki przyniosły poważne szkody muzułmanom algierskim. Za karę nakładano na powstańców zbiorowe grzywny i konfiskowano im ziemię; ocenia się, że dystrykty zaangażowane w rebelię utraciły 70 procent kapitału.

Znacznie poważniejsze były długofalowe skutki tych wydarzeń. Zniszczenie lokalnego przywództwa i zmiana władz w Paryżu usunęły przeszkody na drodze do powiększania europejskiej własności ziemskiej. Z powodu sprzedaży i nadań ziemi państwowej oraz skonfiskowanej w wyniku zajmowania terenów będących zbiorową własnością i stosowania kruczków prawnych, znaczne obszary ziemi przeszły w ręce kolonistów. W roku 1914 Europejczycy posiadali mniej więcej jedną trzecią gruntów uprawnych, w większości najbardziej urodzajnych. Jak dawniej zbierano z nich zboża i winogrona; algierskie wina zdobyły sobie znaczny rynek we Francji. Uprawą w winnicach zajmowali się imigranci z Europy: Hiszpanii, Włoch i Francji; same zaś winnice należały do bogatych właścicieli, mających dostęp do kapitału. Algierscy drobni posiadacze ziemscy zostali zepchnięci na mniejsze obszary niedobrej ziemi, pozbawieni kapitału mieli coraz mniej bydła. Skutkiem tego przeobrażali się w dzierżawców lub