5

mówiąc zarówno o sobie, jak i o innych postaciach (jeśli posiada „upraw nienia” empatyczne), czyni to np. narrator Czarodziejskiej góry - powliści, której czas subiektywny najpełniej został stematyzowany.

Poza tym jednak czas może być przedstawiony tylko pośrednio np. poprzez zmienność ludzi, przedmiotów, obyczajów, instytucji (jak to wi dzimy np. w Nocach i dniach) albo też poprzez różne akty świadomości narratora czy bohatera skierowane ku temu, co minęło, trwa lub nadcho dzi: rozpoznawanie przeszłości w tym, co aktualne, i jej oddziaływania, pamięciowe nakładanie się na siebie zdarzeń należących do różnych cza sookresów, próby uniezależnienia się od nieuchronności własnego i cu dzego przemijania... Pamięć i przypominanie u Prousta, nastawienie na przyszłość lub życie chwilą u Stendhala, oderwanie od przeszłości i po czucie teraźniejszej pustki w Mdłościach Sartre’a - oto np. główne tema ty szkiców Georgesa Pouleta z cyklu Etudes sur le temps humain( 1949)".

Tylko środkami metonimicznymi dysponuje też literatura usiłując ukazać czas o przebiegu odmiennym od czasu linearnego^{1 2}. Cykliczność np. czasu ludzkiego w Józefie i jego braciach przejawia się jako powtarzalność, a ściślej mówiąc, podobieństwo zachowań postaci rzutowanych na różne fazy czasu linearnego - podobieństwo, które zresztą bohaterowie utworu sobie uświadamiają:

„Miał duszę poruszoną i podniesioną przez naśladownictwo, powrót, ponowne urzeczywistnienie w teraźniejszości. [...] Wieki nie istniały. Co było, wróciło znowu³.”

Obrazowanie przestrzenne (a więc w stosunku do czasu też zabarwione metonimicznie) pozwala pisarzom na wprowadzenie czasów innych od empirycznego („podróże w czasie” i „pętle czasu” w wielu utworach fantastycznych, „boczne odnogi czasu” u Schulza itp.). Samo natomiast opowiadanie o bytności bohatera w innym czasie staje się z konieczności opowiadaniem o jego przebywaniu w innej przestrzeni, w której czas również rozwija się linearnie⁴.

W nauce o kulturze i badaniach literackich często pojawiają się takie terminy jak „czas mityczny” (inicjalna epoka pierwszych przyczyn i archetypów) czy „czas święty” (okresy świąteczne, w których reaktualizuje się wielokrotnie czas mityczny, a człowiek łączy się z transcendencją), „czas długiego trwania” i „czas zaskoczenia” w historii, „czas epicki” i „czas baśniowy”, a nawet „czas przygodowy” i „czas biograficzny” powieści⁵. Stojąc na gruncie koncepcji czasu przedstawionej na wstępie, trzeba powiedzieć, że i tu mamy do czynienia z metonimiami. W gruncie rzeczy bowiem idzie nie o wymiar czasowy zdarzeń, lecz o różnorakie wypełnienie zdarzeniowe (traktowane jako faktyczne lub fikcjonalne) pewnych okresów czasu. Pomijamy tu odrębną kategorię czasu, jaką stanowi w myśleniu religijnym i metafizycznym wieczność, choćby dlatego, że znajduje się ona poza strefą przedmiotową utworów narracyjnych.

Często w formułach wyżej wymienionych ujawniają się wyobrażenia mnogości heterogenicznych i różnowartościowych czasów, przy czym każdy z nich (odrębną nazwą określony) stanowi jakby moc kształtującą specyficznie swe wypełnienie zdarzeniowe, a niekiedy preformującą też wypełnienie późniejszego odcinka czasowego. Takie pojmowanie czasu występuje w myśleniu mitycznym, ale i w filozofii Heideggera. Wiele jest też utworów literackich, które z niego wyrosły (np. ludowa epika bohaterska), fingują ją i pokazują w świadomości bohaterów (np. pory roku w opowiadaniach Schulza), lub przynajmniej sugerują (tak np. zinterpre-

219

To pomieszanie czasu ze zjawiskami pamięci pojawiło się wcześniej w pracach Bergsona i oddziaływało niewątpliwie na postępowanie badaczy literatury. Zob. Z. Zawirski, L'evolution de la notion du temps, Cracovie 1936.

Świadomość metonimicznego użycia czasu i przestrzeni zredukowałyby zasięg „interferencji elementów rzeczywistości przedstawionej” dzieła, o której pisze A. Martu-szewska w pracy pod tymże tytułem, w: Tekst i fabuła, red. Cz. Niedzielski, J. Sławiński, Wrocław 1979.

T. Mann, Józef i jego bracia, przeł. E. Sicińska, t. I, Warszawa 1967, s. 152.

^IJ Pośredniemu przedstawieniu czasu w utworach epickich poświęcone są m.in. wspomniane już studia G. Pouleta, M. Bachtina (Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści w: Problemy literatuiy i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1981); D. S. Lichaczowa, Poetika driewnierusskoj litieratury, Leningrad 1967; M. Church, Time and Reality, Cha-pell Hill, 1963; P. D. Tobin, Time in the Novel, Princeton 1978, P. Ricoeura, Tempts et recit (t. I-III, Paris 1983-1985).

Zob. T. Banaszczyk, Czas jako kategoria społeczna, Warszawa 1981, s. 18-48; W. W. Iwanow, Kategoria czasu w sztuce i kulturze XX w., w: Znak, styl, konwencja, oprać. M. Głowiński, Warszawa 1977.

Wyszukiwarka