5

miało zastąpić wszechmoc Historii potęgą Teorii, lo lata dziewięćdziesiąte posługuje się kategorią pamięci, która obiecuje poskromienie obu tych ekstremów - uhistoryczmenie Teorii oraz złagodzenie roszczeń Historii do obiektywnego, naukowego charakteru. Pamięć rodzi się zatem w rezultacie zapłodnienia Historii przez Teorię. Ten bynajmniej nieprzypadkowy trop kojarzy pamięć z wydarzeniem „historii naturalnej” - ten termin powrócił w dyskusjach o pamięci za sprawą ożywionego na nowo zainteresowania dziełem Waltera Benjamina.

Wstęp do poświęconemu Benjaminowi numeru „New For-mation”'" wydobywa centralne w jego twórczości pojęcia pamięci i czasowości: „W stuleciu, w którym pamięć jest zagrożona jak nigdy dotąd, Benjamin podsuwa nam dzieło, w którym pytania

0    nowoczesność splatają się z etycznym zapytywaniem o pamięć. Pamiętać o Benjaminie to pamiętać o kruchej wartości samej pamięci”¹*’. Oba sugerowane przeze mnie teoretyczne podejścia do Ci nenia Pamdiso i Kresu długiego dnia ogniskują się wokół kwestii, czy filmy te lepiej odczytywać w kategorii pamięci czy nostalgii. Terminy te powracają w przywołanym tu wprowadzeniu do myśli Benjamina, w którym Laura Marcus

1    Lynda Nead porównują pamięć do ż_atoby a historię do melancholii (w tym kontekście psychoanaliza ujmuje nostalgię jako formę melancholii). Dzieło Benjamina wnosi bez wątpienia wiele nowego do rozważań na podejmowany tu temat pamięci i historii, żałoby i nostalgii - dotąd w perspektywie postmodernistycznej i feministycznej. Przywoływałam już Benjaminowską kategorię „historii naturalnej”. Chciałabym ją wykorzystać do analizy interesujących nas filmów w kontekście tak postmodernistycznego, jak i feministycznego wariantu opozycji pamięci i nostalgii: opozycji, która w obu przypadkach podkreśla „kruchą wartość” pamięci.

Są takie fragmenty pism Benjamina, w których zdaje się on akceptować nieuchronny dla nowoczesności zanik doświadczenia aury - stanowisko to najczęściej jest łączone z jego esejem

^,s Tim ticiitaiiiy of Walter Benjamin. „New Fornialion" 1993, nr 20, s. v—v i i i.

¹¹¹ Tamże, s. vi.

Dzido szłitki tr dobie reprodukcji technicznej²". W tym duchu dowodzi także, że zatłoczone miasta i maszyny - znaki nowoczesności - uniemożliwiają nowoczesnemu llancurowi orientacji; w otaczającym go święcie za pomocy doświadczenia’’. O w zanikający jego zdaniem typ doświadczenia to Erfiihrung²²: forma związana nie tyle z bezpośredniością doznania, co z pamię-cią^:\ Dla Benjamina rzeczywiste doświadczenie to przywołanie lub przepracowanie śladów pamięciowych. Za punkt wyjścia przyjmuje tu Freudowskie ujęcie pamięci i nieświadomości. Odwołując się do Freuda, dowodzi, że „stawanie się świadomym i pozostawianie za sobą śladów pamięciowych to dwa niekompatybilne procesy, choć istniejące w ramach tego samego systemu. [...] Ułamki wspomnień często są najsilniejsze i trwałe wtedy, gdy zrodziły się z wydarzenia, które nigdy nie zostało uświadomione”²⁴. W tym ujęciu świadomość nie przyjmuje śladów pamięciowych. Jej zadaniem jest ochrona przed bodźcem -unikanie szoku i budowanie zapory przed traumą²⁵. Benjamin sądził, że funkcja ta uległa przeciążeniu z winy „nadmiernych energii” działających w nowoczesnym święcie²⁶. W nowoczesnej rze-

¹¹¹ W. Benjamin, Dzido sztuki w dobie reprodukcji technicznej, [w:] tegoż, Anioł historii, dz. cyt. Miriam Nansen twierdzi jednak, że wbrew przyjętej opinii nawet esej o reprodukcji optymistycznie mówi o możliwości doświadczenia aury w święcie nowoczesnym. Por. M. Nansen, Benjamin, cnie nut and e.vperience; «The błae jlower in the land oftechnologiw, „New German Critiąue” 1987, t. 40, s. 179-224,

^:l W. Benjamin, On sonie motifs in Btntdelain\ [w:] tegoż, llhmuno-tians. Essays and Reflections, red. H, Arendt, Hareourt, Brace & World, New York 1968, s, 158. [Zob. też, W. Benjamin, Bary: li Cesarstwa wc-dlttg Baitdełaitv'a. pr/.el, H. Orłowski, [w:] Anioł historii, dz. cyt.]

^:: Erfahntng (od czasownika etfahren - doświadczyć, ale leż dowiedzieć się) oznacza doświadczenie (i tak funkcjonuje w polskich przekładach). Autorka wyróżnia je dla podkreślenia Bcnjaminowskicgo przeciwstawienia tego pojęcia innemu typowi doświadczenia - Erlebnis, czyli przeżyciu (cytowanej „bezpośredniości doznania") [przyp. red.].

T. Masuzawn, Trucing the jigitnt of redemption, Walter Benjamin ś phvsmynomv of modern i ty, „Modem Languagc Notes" 1985. nr .1, s. 519, ^:J W. Benjamin, On sonie motifs.,., dz. cyt., s. 160.

- Tamże, s. 162 163,

Tamże, s. 162.

345