447

Niepokój ducha - wydarzenia po roku 1967 449

miejsce wówczas, kiedy As-Sadat zastąpił Abd an-Nasira. Czy jednak istniało prawdopodobieństwo bardziej gwałtownych i bardziej radykalnych przemian?

W niektórych krajach rodziła się możliwość, że odtworzone zostaną co bardziej trwałe i sformalizowane instytucje rozszerzające zakres udziału w procesie podejmowania decyzji. Wśród klas wykształconych takie ogólne pragnienie zawsze istniało, a czasami nawet niektóre rządy musiały uznać, że jest ono w ich interesie, albowiem bez pewnego aktywnego udziału społeczeństwa niemożliwa była stabilizacja ani efektywny rozwój gospodarczy, zaś prawdziwa stabilizacja nie mogła nastąpić bez pewnych zwyczajów, dotyczących zaakceptowanych powszechnie sposobów zdobywania władzy, jej sprawowania i przekazywania.

To, czy do takich zmian dochodziło, zależało od poziomu wykształcenia, wielkości i siły klas średnich oraz stabilności samych władz. W większości krajów arabskich było mało prawdopodobne, że to nastąpi, niemniej w niektórych pojawiały się oznaki zachodzenia opisanego procesu. W Kuwejcie w 1981 roku po kilkuletniej przerwie przywrócono parlament, który prezentował niezależne opinie, a nawet zdołał nakłonić rząd, by się z nim liczył. W 1986 roku jednak go rozwiązano. W Jordanii, w 1984, podjęto próbę odrodzenia parlamentu, który od jakiegoś czasu nie działał. W Libanie, mimo wojny domowej, wciąż była żywa idea rządów konstytucyjnych, a także idea parlamentu jako miejsca, w którym ostatecznie można było doprowadzić do załagodzenia nieporozumień.

Krajem, w którym istniały warunki najszybszego przywrócenia władzy konstytucyjnej, był Egipt. Klasa ludzi wykształconych była tu dostatecznie liczna i zdolna porozumieć się politycznie; pod tym względem Egipt przewyższał większość krajów arabskich. Th klasa była społecznie i kulturowo zjednoczona, zachowywała pamięć o okresie konstytucyjnym, który trwał trzydzieści lat; wówczas to istniała możliwość swobownego wypowiadania opinii w określonych granicach. Pamięć o tym odrodziła się w ciągu ostatnich lat w kontekście względnego braku wolności politycznej czasów Abd an-Nasira i As-Sadata. Za następcy As-Sadata, Husniego Mubaraka, zachodziły ostrożne zmiany. Wybory do Zgromadzenia Narodowego odbyły się w roku 1984; system wyborczy został tak zorganizowany, by zapewnić rządowi większość. Niemniej elekcja odbywała się w atmosferze stosunkowej swobody dyskusji. Niektórzy członkowie partii opozycyjnej, odrodzonego Al-Wafdu, zostali wybrani do parlamentu. Wskazywało to, że Egipt szedł w tym samym kierunku co Thrcja czy te kraje Ameryki Łacińskiej, w których okresy władzy parlamentarnej i dyktatury wojskowej pojawiały się na przemian, a życie konstytucyjne nieustannie się odradzało i stale było zagrożone.

Jeżeli już dochodziło do bardziej radykalnych zmian, to w latach osiemdziesiątych należało się spodziewać, że raczej nastąpią one pod hasłami muzułmańskiej idei sprawiedliwości Bożej niż czysto świeckich ideałów. Nie obowiązywała jedna tylko idea islamu, ale całe ich spektrum. Wyraz „islam” nie