Fitopatologia leśna (21)

V

Etiologia

Etiologia jest to dziedzina fitopatologii zajmująca się przyczynami chorób rośli® Ogół przyczyn chorób roślin dzieli się zwykle na dwie grupy: czynniki abiotyc ne, zwane również nieorganicznymi, niepasożytniczymi lub niezakaźnyr i czynniki biotyczne, zwane też organicznymi, pasożytniczymi lub zakaźnymi.

A. Abiotyczne czynniki chorobotwórcze

Materiał przedstawiony w niniejszym podrozdziale bywa w podręcznikach fltc patologii leśnej reprezentowany, zgodnie z tradycją, dość obszernie. Obecnie jed« nak jest on uwzględniany, co prawda pod różnymi kątami widzenia i w różny rozmiarze, także w programach innych przedmiotów nauczania leśnego szkolnictwa wyższego, jak nauki o siedlisku leśnym, hodowli lasu, gleboznawstwa itp.,j co umożliwia jego ograniczenie w niniejszym podręczniku. Znaczne rozszerzeń wiadomości z tego zakresu umożliwia lektura opracowań: Graebnera (1920),] Negera (1924), Huberta (1931), Pomerleau (1944), Boyce’a (1961), Kiełczewskifl go i Wiśniewskiego (1973) i in.

Liczba znanych chorób drzew leśnych powodowanych przez czynniki abic tyczne jest znaczna, jakkolwiek stosunkowo niewiele z nich doczekało się głęt szego zbadania. Czynniki te działają na roślinę w jej środowisku, a więc w atmos ferze i glebie. Niektóre z nich, jak skrajne temperatury i wilgotności lub gazy tru-] jące, mogą działać zarówno w glebie, jak i w atmosferze, inne znowu tylko w jednym z tych środowisk. Na przykład brak lub nadmiar soli mineralnych, struktu-J ra podłoża glebowego itp. przejawiają swe działanie tylko w glebie, a krańcov naświetlenie, czy takie niekorzystne dla roślin zjawiska atmosferyczne, jak gradc bicia, okiść śnieżna i piorunobicia - głównie w atmosferze. Ostatnie trzy wymię nione zjawiska powodują wprawdzie raczej uszkodzenia niż choroby roślin, ale] raniąc rośliny, stwarzają tym samym bramy wejścia dla biotycznych czynnikóv chorobotwórczych.

Niekorzystne zmiany abiotycznych czynników środowiska mają znaczenie dlal fitopatologii nie tylko dlatego, że bywają przyczyną tzw. niepasożytniczych chorób roślin, ale także dlatego, że często sprzyjają występowaniu na roślinach cho- j rób infekcyjnych (zakaźnych). Ich wpływ na rośliny kształtuje bowiem bezp średnio bardzo ważne zjawisko, jakim jest tzw. predyspozycja roślin na choroby powodowane przez czynniki biotyczne.

Poniższy przegląd abiotycznych czynników chorobotwórczych obejmuje tylko najważniejsze: niską temperaturę, wysoką temperaturę, deficyt wody, nadmia

wody niekorzystne odżywianie, emisje substancji trujących, zaburzenia atmosferyczne.

I Niska temperatura

Drzewa rosnące w ich naturalnym zasięgu występowania są przystosowane do znoszenia zwykłych w granicach tego zasięgu wahań niskich temperatur, mogą jednak wykazywać reakcję chorobową, gdy spadek temperatury jest zgodny z porą roku, ale wyjątkowo wielki, np. w wypadku gwałtownego mrozu zimą, albo gdy spadek ten jest niezgodny z charakterem danej pory roku.

W pierwszym wypadku, zwłaszcza gdy spadek temperatury zimowej jest nie tylko znaczny, ale i nagły, dochodzi często m.in. do głębokiego pękania pni drzew wzdłuż ich włókien i powstawania tzw. pęknięć mrozowych (lub rys mrozowych), a następnie, dzięki procesom gojenia, tzw. listew mrozowych. Są to uszkodzenia w postaci ran, które nie tylko obniżają wartość techniczną pnia, ale stanowią także bramę wejścia dla grzybów rozkładających drewno.

W drugim wypadku drzewa leśne są narażone na bardzo uciążliwe zjawiska -przymrozki i wymarzanie. Przymrozki mogą być późne (na wiosnę) i wczesne (w jesieni), a więc w sezonie wegetacyjnym, kiedy delikatne soczyste tkanki są bardzo wrażliwe na spadki temperatur. Szczególnie wielkie szkody wyrządzają przymrozki późne. Powodują więdnięcie, zamieranie i przebarwienie młodych pędów, których tkanki są silnie nawodnione. Drzewa wcześniej pędzące cierpią bardziej od tych przymrozków niż drzewa pędzące później, ponadto bardziej ulegają im drzewa młode i niskie, niż starsze i wysokie. Wczesne przymrozki wyrządzają więcej szkód wśród drzew liściastych niż iglastych, gdyż na ogół pędy tych ostatnich osiągają wcześniej tzw. dojrzałość zimową polegającą na odpowiednio daleko posuniętym zdrewnieniu tkanek. Szczytowe partie zdrewniałych pędów zamierają wskutek tych przymrozków.

Wymarzanie powoduje niekiedy straty w szkółkach leśnych. Zjawisko to, występujące zimą i wczesną wiosną, polega na wypieraniu siewek drzew z gleby w wyniku kolejnego zamarzania i tajania gleby, co powoduje ich zamieranie. Gdy gleba zamarza, powstają w niej warstwy utworzone z kryształków lodu. W czasie tworzenia się tego lodu gleba znajdująca się nad nim zostaje uniesiona ^w górę przy równoczesnym podsiąkaniu wody z warstwy gleby niżej położonej. W tej sytuacji siewki, po odtajaniu gleby, nie tylko że zostają mniej lub więcej wyciągnięte z niej, ale nie znajdują także niekiedy wystarczającej ilości wody w podglebiu i tym bardziej giną. Im mniej wody znajduje się w glebie w czasie jej zamarzania i im bardziej gleba jest piaszczysta, tym bardziej sprzyja ona wymarzaniu siewek. Głębsze zakorzenienie siewek chroni je bardziej przed wymarzaniem aniżeli płytsze.

Stopień zagrożenia drzew leśnych przez niskie temperatury zależy w znacznym stopniu od klimatu, konfiguracji terenu, rozmieszczenia względem siebie rzewostanów różnego wieku i gatunkowej przynależności drzew. Klimat konty-entalny sprzyja na ogół bardziej powstawaniu rys mrozowych na pniach niż kli-__ morski. Konfiguracja terenu lub układ drzewostanów może sprzyjać nagro-^ ^en‘^{u s}ię chłodnych mas powietrza i tworzyć na pewnych obszarach tzw. zowiska, w których szczególnie silnie występują zarówno przymrozki późne ¹ wczesne (Geiger 1950). Na późne przymrozki najbardziej podatne okazały