mas022 bmp

Stanisław Pazyra, na podstawie danych Pracowni Archeologicznej Atlasu PAN, podaje wykaz znanych obecnie grodzisk na obszarze dawnych województw mazowieckiego* płockiego i rawskiego, stanowiących łącznie dzielnicę mazowiecką w jej granicach od XIII do XVIII w. Wykaz obejmuje 78 grodzisk, z czego na woj. mazowieckie przypada 34, na woj. płockie — 29, zaś na rawskie — 15 ^{1 2}. Liczba ta jest oczywiście niepełna, nie obejmuje miejscowości, w których istnienie grodu da się stwierdzić na podstawie źródeł pisanych lub onomastyki. Co więcej, można ustalić, że autor nie wykorzystał nawet wszystkich, grodzisk, których liczbę należy wobec tego podnieść^m. Niemniej i powiększona nieco liczba wydaje się raczej skromna w porównaniu z Wielkopolską, Pomorzem czy Śląskiem, i to nawet przy uwzględnieniu pewnej dysproporcji obszaru. Natomiast nie ustępuje Mazowsze pod tym względem terytorium łęczycko-sieradzkiemu³, co zaś do Małopolski, to liczba grodzisk z tej dzielnicy nie jest mi znana ^{4 5}.

W wykazie uderza nierównomierność nasilenia grodzisk na obszarze trzech województw; woj. mazowieckie, znacznie większe od łącznej powierzchni dwu pozostałych, posiada tylko 34 grodziska wobec 44 w woj. płockim i rawskim łącznie. Dysproporcja stanie się jeszcze większa, jeśli z resztą badanego obszaru porównamy samo tylko województwo płockie; przy około jednej szóstej powierzchni posiada ono trzy ósme grodzisk całego obszaru objętego wykazem, przewyższając dwukrotnie podobne do siebie wielkością woj. rawskie, a zbliżając się do liczby- grodzisk wielokrotnie

górującego nad nini pod względem powierzchni woj. mazowieckiego ^,28. Gęstość grodzisk woj. płockiego dałaby się zatem porównać z takąż gęstością ziem kujawsko-chełmiń-skich, woj. rawskiemu odpowiadałaby gęstość terytorium łęczycko-sieradzkiego, zaś Mazowsze wschodnie wykazywałoby stosunkowo rzadką sieć grodów w stosunku do reszty Polski, poza nie dającą się na razie porównać ziemią Wiślan. Zastanawiać może także porównanie poszczególnych po-. wiato w. W woj. rawskim przewagę ma północny powiat sochaczewski nad południowym rawskim. W_woj. mazowieckim najgęstsze skupienie grodzisk występuje w ziemi czerskiej (10), następnie w graniczącej z woj. płockim ziemi ■ciechanowskiej (6). Jako trzeci rejon można by wymienić ■okolice Łomży i Wizny, znanej z traktu handlowego między I>rohiczynem a Jaćwieżą. Skupiska w ziemi ciechanowskiej może pow. sochaczewskim można wiązać z zasięgiem .-■Płocka, którego rola uległaby w ten sposób dalszemu | wzmocnieniu, jak również z drogą handlową Kalisz-Galin-Łdia. Natomiast Czersk lub wcześniejszy od niego Grójec f może występować jako drugi, słabszy od Płocka, ośrodek ''organizacyjny. Grody w rejonie Łomży, Ciechanowa i Mła-I; "wy trzeba także tłumaczyć wojskowym znaczeniem tych ; .okolic, z uwagi na bliskość granicy pruskiej.

Na dokładniejsze zbadanie osadnictwa mazowieckiego będziemy musieli jeszcze poczekać. Powszechnie jednak przyj-

•    muje się, że zachodnia część Mazowsza, a zwłaszcza okolice r Płocka, Sierpca i Płońska były ludniejsze od pozostałych^12s,

*    choć Roman Jakimowicz bronił także gęstego zaludnienia r nadbużańskich rubieży wschodnich, mimo małej liczby gro-|dów⁶. Różnice w stanie osadnictwa na Mazowszu nie mo-

45

1

12« S. Pazyra, o.c., s. 55—59. podana przez autora cyfra 74 jest widocznym błędem, popełnionym wskutek omyłkowego pomniejszenia liczby grodzisk w woj. płockim o 4, co łatwo sprawdzić w wykazie.

2

Autor nie uwzględnił np. największego i najstarszego w pow.

3

płockim grodziska w Proboszczewicach. J. Antoniewicz, o granicy,

4

s. 2—5, wymienia. grodziska w rejonie Narwi, których również brak w wykazie (Maków, Drążdzewo, Różan).

5

por. J. Kamińska, Grody wczesnośredniowieczne ziem Polski środkowej na tle osadnictwa, Łódź 1953, s. 240—245. Autorka daje zestawienie ilości grodzisk w wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku, znanych. Z opracowań Kowalenkl, Łęgi i Hellmicha i porównuje je z wynikami własnej pracy o „Polsce środkowej”, tj. terytorium łęczycko-sieradz-kim. zestawienie przynosi cyfry następujące: Wielkopolska 480, Pomorze 390, Śląsk ok. 330, „polska środkowa” 55.

m ą. Gieysztor, Geneza, s. 130, zwraca uwagę na „zastanawiające ubóstwo liczebne grodzisk w Małopolsce”.

6

tez trudno zgodzić się z s. Pazyrą, który mówi o „doić rów-g-nomiemym rozmieszczeniu grodów wczesnośredniowiecznych na Ma-, o.c., s. 59. Przedłożony w jego pracy wykaz nasuwa wnioski

Gieysztor, s. Herbst, E. Szwankowski, Kształty Warszawy, Muietyn Hlst. Sztuki i Kultury 1947, s. 155, K. Tymieniecki, Początki, . Musianowicz, Granica mazowiecko-drehouńcka na Podlasiu we izesnym średniowieczu. Materiały Wczesnośredn. V (1960), s. 194—196, Natanson-Leski, Zarys, s. 282—283. Tenże, s. 274, podkreśla stosunko-) większą urodzajność gleby w zachodniej, niż we wschodniej części izowsza. Najżyźniejsze są doliny rzeczne i tam najsilniej skonceń->We!o się osadnictwo, stan zalesienia przedstawia K. Buczek, Ziemie, goaapa; najmniejszy jest on właśnie w płockiej części Mazowsza.

. Jakimowicz, Okres wczesnohistoryczny, s. 384.