Image (116)

108

LEN SCOTT

Wprowadzenie

II wojna światowa miała globalny zasięg i totalny charakter. Przyczyniła się do fundamentalnych przemian, jakie nastąpiły w polityce światowej po 1945 roku. Do 1939 roku polityka światowa pozostawała w rękach Europy, zaś ZSRR i Stany Zjednoczone skupiały się, każde z własnych powodów, na swych problemach wewnętrznych, nie odgrywając znaczącej roli globalnej. W wyniku wojny oba te mocarstwa głęboko zaangażowały się w Europie pod względem wojskowym i politycznym oraz na nowo ukształtowały wzajemne relacje na tej, dzielonej między sobą, przestrzeni. W ślad za tym ułożyły się wkrótce stosunki obu mocarstw poza Europą, gdzie doszło do szeregu konfrontacji. Zimna wojna rozpoczęła się w Europie, lecz - podobnie jak II wojna światowa - szybko się rozprzestrzeniła, wywołując niezwykle doniosłe konsekwencje dla krajów i narodów na całym świecie.

Po 1945 roku potęga europejska stopniowo gasła, choć rządy i ich zaplecze nie zawsze zdawały sobie z tego sprawę. Trudności gospodarcze państw uwikłanych w wojnę siawały się jednak coraz bardziej widoczne, a równie wyraziście zaczynał się rysować wzrost potencjału wojskowego i ekonomicznego Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Były to dwa nowe „supermocarstwa”, łączące globalny zasięg celów politycznych z potencjałem militarnym, a zwłaszcza z możliwością użycia broni masowego rażenia i między kontynentalnego jej przenoszenia. Obecność wojskowa obu supermocarstw w Europie przybrała wkrótce postać trwałego zaangażowania politycznego, choć A mery kanie początkowo zamierzali po zakończeniu wojny wycofać swe oddziały z tego regionu. W obliczu politycznej, gospodarczej i wojskowej słabości Europy uderzało wrażenie radzieckiej siły, poparte coraz mocniejszym na Zachodzie przekonaniem o wrogich zamiarach Związku Radzieckiego. Początki zimnej wojny w Europie oznaczały upadek wojennego sojuszu między Wielką Brytanią, ZSRR i USA. Kluczową, a zarazem sporną kwestią jest to, w jakim stopniu sojusz ów był małżeństwem z rozsądku, a także jak dalece nieuniknione było jego załamanie się po 1945 roku. Bez wątpienia dziedzictwo II wojny światowej okazało się ciężkim brzemieniem dla następnych pokoleń. Prawdopodobnie najistotniejszym - a z pewnością najbardziej dramatycznym-jego elementem była bomba atomowa, stworzona ogromnym kosztem w dramatycznym wyścigu, antycypujący¹¹¹ późniejsze etapy zbrojeń jądrowych, a stymulowanym lękiem przed przerażającymi konsekwencjami, do jakich mogłoby doprowadzić pierwszeństwo Niemiec. Broń jądrowa stanowiła bezprecedensowe wyzwanie dla polityki światowej po 1945 roku i poszczególnych jej przywódców, odpowiedzialnych za prowadzenie powojennej dyplomacji. Arsenały nuklearne państw, zagrażające samemu istnieniu ludzkości, rozrosły się w okresie zimnej wojny i wręcz z uwagi na nią, jednak po jej zakończeniu i ustaniu konfrontacji Wschód-Zachód istnieją nadal i wciąż się rozprzestrzeniają.

Polityka światowa ulegała po roku i 945 różnorodnym przekształceniom, związanym ze zmianami warunków politycznych, technologicznych i ideologicznych. Poniżej prześledzone trzy z takich zmian: (1) upadek im pen a w, tj. rozpad bezpośrednich więzi między krajami europejskimi a ich imperiami w Afryce i Azji; (2) zimną wojnę - polityczną i wojskową konfrontację między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim; (3) rozwój broni atomowej i wodorowej oraz środków ich przenoszenia. Epoka powo-

Historia stosunków międzynarodowych w latach 1945-1990

109

Ramka 4.1 Kluczowe koncepcje

Supermocarstwo {superpower): określenie stosowane po 1945 roku wobec USA i ZSRR, nawiązujące do globalnego zaangażowania politycznego każdego z tych państw oraz do ich potencjału wojskowego - przede wszystkim zdolności nuklearnych.

„Wiatr przemian" (wind ofchange): określenie zmian politycznych w Afryce zapowiadających kres europejskiego imperializmu; premier brytyjski Harold Macmillan użył go w przemówieniu podczas swej wizyty w Afryce Południowej w 1960 roku.

Apartheid: system segregacji rasowej wprowadzony w 1948 roku w Związku Afryki Południowej (obecnie Republika Południowej Afryki) dla zapewnienia dominacji białej mniejszości.

Hegemonia {hegemony}: polityczna i/lub gospodarcza dominacja, zazwyczaj supermocarstwa, w regionie.

Doktryna Trumana (Truman doctrine): koncepcja nawiązująca do wypowiedzi prezydenta USA Harry'ego Trumana z marca 1947 roku: „zasadą polityki Stanów Zjednoczonych musi być udzielanie pomocy wolnym narodom, które opierają się próbom przejęcia władzy przez zbrojne mniejszości bądź agresję z zewnątrz". Zamiarem tego apelu było przekonanie Kongresu do wyrażenia zgody na ograniczony program pomocy dla Turcji i Grecji, tymczasem wyprowadzona z niego doktryna stała się podstawą polityki powstrzymywania oraz gospodarczego i politycznego wsparcia udzielanego przez USA ich sojusznikom.

Powstrzymywanie (containmenty. amerykańska strategia polityczna oporu wobec przejawów eks pansji ZSRR, po raz pierwszy zaproponowana publicznie przez amerykańskiego dyplomatę Georgia Kennana w 1947 roku; przez następne 40 lat dominowała w polityce amerykańskiej wobec Związku Radzieckiego i w znaczącym stopniu kształtowała samoświadomość polityków zachodnich,

NATO (Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego, North Atlantic Treaty Organlzatlon); organizacja U (później 16) państw Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, powstała na mocy układu z kwietnia 1949 roku. Najistotniejszym motywem sojuszu NATO pozostawało zaangażowanie USA w obronę Europy Zachodniej.

Odprężenie (detente): złagodzenie napięcia między Wschodem a Zachodem (ZSRR i Stanami Zjednoczonymi), które trwało od schyłku lat 60. do schyłku lat 70., przynosząc rozwój negocjacji polityczno-wojskowych i porozumień dotyczących kontroli zbrojeń jądrowych,

Rapprochement (zbliżenie): ocieplenie stosunków między Chińską Republiką Ludową a Stanami Zjednoczonymi na początku !at 70.

Polityka wschodnia (Ostpolitik): specyficzna polityka rządu Niemiec Zachodnich w drugiej połowie lat 60., zmierzająca do nawiązania stosunków międzypaństwowych z członkami Układu Warszawskiego.

Głasnost: polityka wzrostu jawności w życiu publicznym prowadzona od 1985 roku przez przywódcę ZSRR Michaiła Gorbaczowa; rozszerzała tolerancję na krytykę i działania opozycyjne w Związku Radzieckim.

Pieriestrojka: polityka reform realizowana przez Gorbaczowa, uzupełniająca zapoczątkowaną przez niego głasnost; miała na celu modernizację radzieckiego systemu politycznego i gospodarczego. Doktryna Breżniewa: założenie „ograniczonej suwerenności" politycznej państw-członków Układu Warszawskiego, wyrażone w oświadczeniu przywódcy ZSRR Leonida Breżniewa z listopada 1968 roku.

Doktryna Sinatry: akceptacja postępowania „po swojemu" (doing it their my) krajów Europy Środkowo-Wschodniej wyrażona w oświadczeniu radzieckiego MSZ z października 1989 roku (nazwa

wskazuje na analogię z piosenką Franka Sinatry / did it my way¹); oznaczała ona koniec doktryny Breżniewa i radzieckiej hegemonii w tej części kontynentu.

W    (.w;:: - -i' o w;, nr ; v:.; i.    :r- (M utually Aśsured Destruction, MAD): sytuacja, w której

każde z supermocarstw zachowywało zdolność do zniszczenia przeciwnika nawet po dokonaniu na nie ataku nuklearnego.

1

W kontekście słów tej piosenki: „Żyłem, jak chciałem” (przyp. tłum.).