Image (3)

(66

CHRIS BROWN

Ramka 31.6 Studium przypadku: koniec apartheidu w Republice Południowej Afryki

Zdominowana przez białych RPA była ważnym partnerem handlowym wielu zachodnich kontrahentów, miała też pewne strategiczne znaczenie w czasach zimnej wojny. Początkowe inicjatywy bojkotowania południowoafrykańskich towarów i zatamowania przypływu inwestycji do tego kraju skończyły się porażką. Mimo wszystko, trzeba jednak podkreślić znaczenie i wpływ głosu opinii publicznej, wzmocnionej w Stanach Zjednoczonych przez lobby czarnoskórych członków Kongresu i afroamerykańskich grup nacisku. Stopniowo doszło do tego, że ekonomiczne powiązania z reżimem południowoafrykańskim uznawano za przejaw nieroztropności, a presja w ramach ONZ i w innych miejscach skutkowała efektywnym embargiem na dostawy broni. Międzynarodowa presja z całą pewnością przyczyniła się do tego, że reżim białych zdecydował się zakończyć apartheid i rozpoczął negocjacje z Afrykańskim Kongresem Narodowym. Należy przy tym mieć na uwadze, iż ten stosunkowo rzadko obserwowany sukces wspólnoty międzynarodowej w zakresie ochrony praw człowieka mógł też być uwarunkowany pewną południowoafrykańską specyfiką. Utrzymując rażąco niesprawiedliwy system, stara Afryka Południowo twierdziła, że chroni zachodnią „cywilizację" - miała zarówno wolną prasę, jak i niezależny wymiar sprawiedliwości, I to w stopniu wyższym od tego, jakiego można by się spodziewać. To czyniło RPA /nac/nłe bardziej podatną na naciski Zachodu, niż to jest w wypadku reżimów, które nie odwołują sit; do podobnych .wartości ani też nie mają wymienionych instytucji.

Sposobem no położenie kresu torturom jest zaprzestanie stosowania tortur przez państwa. Prawo do lego, by nie być torturowanym, powiązane jest z obowiązkiem przestrzegania /ukazu tortur. Prawo do wolności od głodu przeciwnie - nie jest w prosty sposób równoważne z negatywnym obowiązkiem państwa do zaprzestania polityk prowadzących do tego, że ludzie umierają z głodu, ale nakłada na nie równocześnie pozytywny obowiązek do „zapewnienia równej dystrybucji światowych zasobów pożywienia w stosunku do potrzeb” (Pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, art. 11 (2.b)). A to już jest problematyczne.

Po pierwsze, jest zupełnie jasne - nawet zakładając dobrą wolę - że te społeczne i ekonomiczne cele nie zawsze mogą być zrealizowane, a myślenie w kategoriach, iż ma się prawo do czegoś, czego nie można osiągnąć, stanowi nadużycie semantyczne. W takich okolicznościach „prawo” oznacza po prostu „ogólnie pożądany stan rzeczy”. Podkopuje to koncepcję praw i może mieć ten skutek, że osłabi bardziej precyzyjne roszczenia oparte na prawach, które mogą być osiągnięte (jak np. prawo do niepodle-gania torturom). Po drugie, pewne państwa mogą wykorzystywać prawa ekonomiczne i socjalne do podważenia praw politycznych. Stąd stosunkowo często dyktatury w biedniejszych państwach usprawiedliwiają ograniczenia praw politycznych koniecznością zapewnienia wzrostu gospodarczego czy równości ekonomicznej. W rzeczywistości nie ma powodów, aby przyjąć słuszność tego argumentu - Amartya Sen w swoich pracach jasno udowadnia, że rozwój i wolność idą w parze (Sen 1999). Argument ten jednakże będzie stale powtarzany, nie zawsze w złej wierze. Ostatecznie, jeśli jest tak, że każde państwo ma pozytywny obowiązek promowania dobrobytu i wolności od głodu na święcie, wówczas należy przyjąć, że konsekwencje takiego zobowiązania, niezależnie od tego, jak bardzo rewolucyjna jest to myśl, wykraczają poza obowiązek bogatych do dzielenia się z biednym. Oznaczałoby to równocześnie, że prawie cala krajowa polityka społeczna i ekonomiczna podlega międzynarodowej regulacji. Bogate państwa byłyby zobowiązane do prowadzenia swojej polityki społecznej i gospodarczej z uwzględnieniem konsekwencji, jakie mogłaby ona wywierać na biedne kraje. Do tego samego zobowiązane byłyby kraje biedne. Prawo biednych państw do otrzymania wsparcia stworzyłoby

Prawa człowieka

867

obowiązek udzielania go przez państwa bogate. To z kolei wiązałoby się z przyznaniem bogatym państwom prawa do domagania się od korzystających z tego wsparcia, aby nie pogarszali swojej sytuacji, np. nie dążąc do ograniczania wzrostu demograficznego czy prowadząc niewłaściwą politykę ekonomiczną. Programy pomocowe prowadzone przez Commonwealth i Bank Światowy, jak również programy pomocy strukturalnej Międzynarodowego Funduszu Walutowego, regularnie przewidują obwarowania tego typu. Podobne klauzule wywołują jednakże powszechną dezaprobatę, jako że stoją w sprzeczności z innym, szeroko uznanym prawem drugiej generacji, stanowiącym, że „wszystkie narody mają prawo do samostanowienia. Z mocy tego prawa swobodnie określają one swój status polityczny i swobodnie zapewniają swój rozwój ekonomiczny, socjalny i kulturalny” (Pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, art. 1(1)). Presja zewnętrzna na zmianę polityki rzadko kiedy cieszy się popularnością, nawet je-śli jest konsekwentnie stosowana w dobrej wierze wobec tych, którzy mają skorzystuć z pomocy.

Kluczowe tezy

•    Polityka praw człowieka zależy od tego, czy prowadzona jest przez reżimy konstytucyjne czy też niekonstytucyjne.

•    Osadniczo wspólnota międzynarodowa rzadko podejmuje działania w wypadku naruszenia praw człowieka, chyba że naciska na to opinia publiczna.

•    Prawa ekonomiczne i socjalne opierają się na innych koncepcjach aniżeli prawa polityczne oraz stanowią poważne wyzwanie dla podstawowych zasad suwerenności i nieinterwencji, na których opiera się porządek międzynarodowy.

Zakwestionowanie uniwersalizmu

Sama idea praw człowieka wiąże się z założeniem, że istnieje pewne ograniczenie rozmaitości form reżimów politycznych, które byłyby akceptowalne na poziomie międzynarodowym. Powstałe po 1945 roku międzynarodowe standardy praw człowieka, jeśliby rozważać je dosłownie i z pełną konsekwencją tworzyłyby sytuację podporządkowania wszystkich państw dosyć sztywnemu wzorcowi, który determinowałby w dominującej mierze kształt politycznych, społecznych i ekonomicznych struktur i polityk.

Typowi obrońcy praw człowieka twierdzą że dobrą rzeczą byłoby upowszechnienie najlepszych rozwiązań w zakresie przestrzegania i promocji owych praw w interesie wszystkich ludzi. Inni kontestują takie stanowisko. Czy system prawa stworzony po 1945 roku proponuje najlepsze rozwiązania? Szczególnie trafne wydaje się w tym miejscu przytoczenie feministycznej krytyki koncepcji uniwersalnych praw człowieka. Wszystkie dokumenty odnoszące się do praw człowieka o zasięgu powszechnym, chociaż w różnym stopniu, to jednak faworyzują patriarchalny model rodziny jako podstawowej komórki społecznej. Nawet z takiego aktu prawnego jak Konwencja o eliminacji dyskryminacji kobiet (Convention on Elimination of Discrimination Against Women,