Obraz2 bmp

Normy powinnościowe

Normę powinnośdową tworzą nakazy co do sposobu zachowania, myślenia i/lub odczu wania obowiązujące członków grupy (Rossi i in., 1985; Cialdini i in., 1991). Są one bar dzo zróżnicowane pod względem treści, formy i społecznej ważności. Oto istotniejsze charakterystyki norm powinnościowych:

■    Normy w postaci litery prawa

Ściśle sprecyzowane i spisane w formie dokumentu wymagania stanowią normy prawne. Zwykle nie tylko określają, jakich zachowań oczekuje się od członków grupy, lecz także jasno precyzują, jakie kary spotkają jednostkę za pogwałcenie określonych zakazów i niedotrzymanie nakazów. Taki „dokument o powinnościach” czy - można by po wiedzieć - kontrakt podpisuje na przykład nowo przyjęty pracownik. Kontrakt ten określa między innymi liczbę godzin, jaką tygodniowo musi on przepracować, zabrania picia alkoholu i precyzuje konsekwencje za niedostosowanie się do tych wymagań. Prze pisy bezpieczeństwa pracy także są normami powinnościowymi ujętymi w formę doku mentu.

Powinnościowe normy w formie praw czy przepisów mogą pozostawać w sprzecz ności z normami opisowymi istniejącymi w danej grupie. Takie „zderzenie” norm nastę puje często w przypadku akwizycji małego przedsiębiorstwa w kraju trzeciego świata przez kompanię zachodnią (Muchinsky, 2000). Rozmawianie przy pracy o prywatnych sprawach lub palenie papierosów podczas wykonywania czynności zawodowych może być wśród robotników silnie zakorzenioną normą opisową, podczas gdy normy powinno ściowe przeniesione z kraju, w którym znajduje się zarząd przedsiębiorstwa - zakazują takich praktyk. Kierownictwo ma w takiej sytuacji zarówno dylemat psychologiczny, jak i wyzwanie o charakterze ekonomicznym, gdyż naciskanie na zmianę norm opisowych może prowadzić do obniżenia motywacji do pracy. Podobnie jest z powinnościową normą niedyskryminowania kobiet, podczas gdy norma opisowa, czyli praktyka preferencyjnego awansowania mężczyzn, bywa z nią sprzeczna.

■    Normy istniejące w atmosferze grupowej

W przeciwieństwie do norm powinnościowych w postaci spisanych dokumentów w niektórych grupach nie ma „spisu oczekiwań”. Co więcej, normy powinnościowe nie są nawet wyraźnie werbalizowane wobec nowych członków grupy; istnieją one po prostu w „atmosferze” grupy i są łatwo wyczuwalne. Przybysze uczą się ich szybko, obserwując zachowania „starych” członków grupy. Na przykład nowy członek gangu nie podpisuje żadnego „kontraktu”, a mimo to od początku się orientuje, że jedną z najważniejszych w tej grupie norm jest posłuszeństwo i lojalność wobec lidera grupy.

■    Ważność norm wyrażająca się w sile społecznych sankcji za ich nieprzestrzeganie

Jedne normy są mniej znaczącymi zakazami, na przykład drapania się po głowie podczas wygłaszania referatu, przekroczeniu innych zaś towarzyszą poważne konsekwen-i je. Normą taką jest zakaz wchodzenia w relacje seksualne dorosłych z dziećmi. W pierwszym przypadku pogwałcenie normy może narazić jednostkę na śmieszność i lylko w pewnym stopniu rzutować na reputację grupy, którą członek reprezentuje („Ci młodzi Amerykanie nie mają zupełnie manier”). W drugim przypadku konsekwencje mogą być traumatyczne dla jednostki, a także mogą poważnie nadwerężyć reputację instytucji, w której normy te zostały pogwałcone. Na przykład skandal seksualnego molestowania ministrantów przez niektórych amerykańskich księży ujawnił szereg samobójstw popełnionych zarówno przez ofiary, jak i sprawców pogwałcenia tej normy, i podważy! reputację Kościoła katolickiego.

■    Ogólność a specyficzność norm

Niektóre normy powinnościowe są sformułowane bardzo ogólnie Przykładem jest znany „nakaz” powtarzany wytrwale przez rodziców dzieciom „Pracuj wytrwale!”. Ale co to znaczy!? Ile godzin dziennie czy tygodniowo należy spędzać nad książką?! Takie ogólne sformułowanie powinnościowe prowadzi do subiektywnego oceniania swoich zachowań jako „dogadzających” normie. Studenci mówią często ,Ja tak strasznie ciężko uczyłem się do tego egzaminu”, a gdy są zapytani, ile czasu spędzili na nauce - mówią na przykład „Aż siedem godzin” (na materiał - powiedzmy - wymagający 25 godzin studiowania). W przeciwieństwie do nich, profesor może uważać, że jest to bardzo niewiele, a więc norma powinnościowa nie została spełniona. Podobnie ogólny jest nakaz „Zachowuj się jak kobieta!”.

Niektóre normy są specyficzną na przykład zakazy mówiące „Nie używaj przy ludziach brzydkich słów!” lub „Nie dłub w nosie przy ojcu!” precyzują zarówno zachowanie, jak i jego kontekst.

■    Automatyzm w stosowaniu norm zintemalizowanych

W momencie dołączenia do nowej grupy obserwujemy bacznie, jakie są normy opisowe oraz powinnościowe i często musimy wkładać dużo świadomego wysiłku, by umieć zachować się zgodnie z nimi. Jak niektórzy czytelnicy zapewne pamiętają; w filmie Pretty woman Julia Roberts, grająca rolę prostytutki, w której zakochuje się milioner, pokazała, jak trudno było „kobiecie lekkich obyczajów” nauczyć się zachowań dyktowanych przez normy high life.

■    Dynamika norm powinnościowych i ich uniwersalność

Normy są w różnym stopniu odporne na zmiany. Jedne trwają przez całe pokolenia bez zasadniczych zmian, na przykład szacunek wobec autorytetów, inne są bardzo krótkotrwale, jak dyktat mody. Opór wobec zmian oznacza zwykle ich ważność dla przetrwania grupy, stąd też normy trwale są jednocześnie uniwersalne, to znaczy obowiązują w różnych kulturach. Ich forma wyrazu może być zróżnicowana, lecz ich tożsamy rdzeń sięga poza granice kulturowe oraz czasowe. W poniższym Kąciku faktów i komentarzy analizuję uniwersalne normy obowiązujące wszystkich ludzi żyjących na świecie, które zostały sformułowane w Dziesięciu Przykazaniach.