img884 (3)

Odpowiednio do trzech wyżej wymienionych ogniw procesu komunikacji można wyróżnić trzy sposoby opisu cech znamiennych dla tekstów języka mówionego. Charakterystyka wszystkich wyżej wymienionych zagadnień fonetycznych może być bowiem przeprowadzana z trzech różnych perspektyw badawczych. Po pierwsze — zasób głosek, ich zmiany oraz zjawiska prozody-czne charakterystyczne dla tekstów opisywanego języka naturalnego mogą być interpretowane z perspektywy nadawcy. Przy takim założeniu badanie opiera się na bezpośrednim obserwowaniu ruchów artykulacyjnych wykonywanych przez nadawcę w procesie wytwarzania tekstów języka mówionego. Takie ujęcie zwane jest fonetyką artykulacyjną. Wykorzystuje ona dane z anatomii i fizjologii, w szczególności wiedzę na temat budowy i funkcjonowania wszelkich elementów aparatu mowy ludzkiej.

Po drugie — punktem wyjścia w opisie zjawisk fonetycznych mogą być obserwacje dotyczące właściwości fal głosowych. Teksty języka mówionego badane są wówczas jako byty niezależne zarówno od nadawcy, jak i od odbiorcy. Traktuje się je analogicznie do innych dźwięków postrzeganych w rzeczywistości otaczającej człowieka. Takie ujęcie nazywa się fonetyką akustyczną. Podstawą opisu zagadnień fonetycznych staje się wówczas wiedza z zakresu akustyki, a więc działu fizyki analizującego strukturę fal dźwiękowych. Iładae/.a interesują więc przede wszystkim fizyczne parametry fal głosowych takie jak: długość fali, amplituda drgań, ich częstotliwość oraz okres z jednej strony. / drugiej zaś czynniki warunkujące ruch drgających cząsteczek powietrza (np. ciśnienie akustyczne itp. zjawiska). Wyniki badań akustycznych bywają przedstawiane w postaci oscylogramów (obrazów przebiegu drgań) lub spektro-gramów (obrazów widm) różnych dźwięków mowy (por. Jassem 1973, Jassem 1974, zob. też Roclawski 1976: 62—81, Dukiewicz 1995: 49—72).

Po trzecie wreszcie — możliwy jest także opis zjawisk fonetycznych z perspektywy odbiorcy. Badacz opisuje wówczas cechy tekstów języka mówionego przez pryzmat procesów anatomiczno-fizjologicznych zachodzących w uchu i w mózgu odbiorcy. Wykorzystuje się tutaj wiedzę z zakresu fizjologii słuchu oraz psychologii mechanizmów percepcji słuchowej. Zjawiska fonetyczne analizowane są bowiem jako bodźce działające na aparat słuchowy odbiorcy. Takie ujęcie od łacińskiego słowa audire oznaczającego słuchać nazywane jest fonetyką audytywną.

Zwróćmy ponadto uwagę na fakt, że zagadnienia fonetyczne — podobnie jak wszelkie zjawiska językowe — mogą być badane bądź to w perspektywie synchronicznej, bądź to w aspekcie diachronicznym. Można zatem wyróżnić z jednej strony fonetykę opisową, z drugiej zaś fonetykę historyczną. Różnice między tymi dyscyplinami scharakteryzuję, posługując się zaproponowanym przez Ferdynanda de Saussure’a porównaniem zagadnień językowych do gry w szachy. Ta ostatnia może być opisywana tylko na podstawie dowolnie wybranej jednej sytuacji panującej na planszy. Wówczas obserwatora będzie interesowała liczba pionków i ich rozmieszczenie na szachownicy jedynie w momencie dokonywania oglądu. Takie podejście nazwiemy opisem synchronicznym.

W fonetyce będzie ono polegało na ustaleniu zasobu głosek danego języka, scharakteryzowaniu cech tych głosek oraz zbadaniu zjawisk prozodycznych w ściśle określonym momencie czasowym. Badacz programowo będzie pomi-inł rozpatrywanie wszelkich procesów, które poprzedziły obserwowany przez niego stan rzeczy.

Grę w szachy można jednakże opisywać jako łańcuch zmian dziejących się na planszy od chwili pierwszego ustawienia pionków aż do sytuacji aktualnie postrzeganej przez obserwatora. Takie ujęcie nazwiemy opisem d i a c h roił i c z n y m albo historycznym. W fonetyce będzie ono polegało na prześledzeniu wszelkich ewolucji, które poprzedziły charakteryzowany przez badacza stan rzeczy. Programowo będą go zatem interesowały wszystkie procesy dziejące się na przestrzeni dziejów, które stały się podstawą aktualnie obserwowanego stanu rzeczy.

Mam nadzieję, że omówione wyżej rozróżnienia pozwolą czytelnikowi nie tylko uświadomić sobie różnorodność metodologicznych orientacji charakterystycznych dla współczesnych badań fonetycznych, ale także lepiej zrozumieć podstawowe założenia przyjęte w niniejszej pracy. Założenia te dadzą się ująć w formie następujących punktów:

I. Przedmiotem niniejszego opisu będą jedynie teksty mówione współczesnego języka polskiego. Poza polem naszych obserwacji znajdą się więc wszelkie gwary ludowe, gwary miejskie czy też żargony środowiskowe.

1. Proponowana tutaj charakterystyka zjawisk fonetycznych z założenia ma synchroniczny (opisowy) charakter. Interesować nas będzie zatem jedynie aktualnie obserwowany stan kulturalnej współczesnej polszczyzny mówionej.

1. Wszelkie zjawiska fonetyczne (także i fonologiczne) interpretowane będą przede wszystkim na podstawie kryteriów artykulacyjnych.

Wybór takich właśnie założeń nie jest dziełem przypadku, lecz wynikiem świadomej decyzji badawczej motywowanej zarówno względami merytorycznymi, jak i dydaktycznymi. Niniejszy opis musi być ograniczony jedynie do synchronicznej analizy zjawisk obserwowanych w tekstach współczesnej polszczyzny ogólnej z pominięciem gwar, przede wszystkim ze względu na ściśle określonego adresata. Ma nim być przede wszystkim student I i II roku stacjonarnych lub zaocznych studiów polonistycznych, który zagadnienia fonetyczne poznaje w ramach kursu gramatyki opisowej języka polskiego. Przedmiot ten lozpoczyna językoznawczą edukację polonistów. Wiedzę na temat historycznego rozwoju polszczyzny mówionej oraz zjawisk fonetycznych znamiennych dla gwar zdobędą oni na zajęciach z gramatyki historycznej czy dialektologii.

Z teoretycznego punktu widzenia pożądana byłaby wszechstronna, tzn. zarówno artykulacyjna, akustyczna, jak i audytywna analiza zjawisk fonclycz