IMG 12

leży tego rozumieć w taki sposób, te czytelnik _trakr, . wany przez dzieło jako coś równorzędnego w*gl«fc£, °^bra* Prezent. Jednakże, mając nawet wyostrzoną świadomość fteeyinoSri odbiorca nie jest po prostu w stanic inaczej wyobrazić go sobi    °^br**^u*

w przyrównaniu do określonych elementów świata realnego ’^a^L^łylko nieustannym przyrównywaniu, towarzyszącym lekturze każdego utwo^T świat przedstawiony w nim zostaje wyposażony w szereg nowych cech! które wprowadza do niego wyobraźnia odbiorcy. Czytelnik uzupełnia uogólniający obraz mnóstwem indywidualizujących szczegółów i właściwości, wypełnia luki i przemilczenia, wprowadza brakujące ogniwa i elementy. Przez odniesienie tego obrazu do rzeczywistości nadaje mu znamiona konkretu.

Kierunek konkretyzacji jest więc odwrotny w stosunku do procesu tworzenia. Twórca, budując wypowie di literacką, przetwarza materiał życiowy na świat fikcyjny, będący uogólnieniem rzeczywistych zjawisk i stosunków; czytelnik — odwrotnie — mając za punkt wyjścia ów świat fikcyjny, z powrotem jak gdyby sprowadza go na ziemię, osadza w materiale życiowym. Dotyczy to zarówno utworów skrajnie realistycznych jak i skrajnie fantastycznych. To, że utwór jest fantastyczny, czytelnik stwierdza wówczas, gdy przyrówna go do swojego poczucia i rozumienia, rzeczywistości. Tu także odbiorca konfrontuje obraz ze światem nym, co z jednej strony prowadzi do wypełnienia tego obrazu nieś o czoną mnogością indywidualnych cech i elementów, z drugiej zaś prowadzi do oceny, że ów obraz jako całość jest „niepodobny do Świat* rzeczywistego.    '

3) Na trzeciej płaszczyźnie konkretyzacji estetyczno-ideowej odbywa się proces „uzupełniania” dzieła przez czytelnika o te wszystkie przeżycia, wzruszenia i osądy, które wywołuje w nim lektura utworu. Jest to niewątpliwie sfera najbardziej skomplikowana i najtrudniejsza . do naukowego zracjonalizowania.

Przeżycia wywołane przez lekturę dzieła mają charakter złożony, podobnie jak wynikające z nich oceny. Łączą się w nich wzruszenia natury estetycznej ze wzruszeniami innego rodzaju: np. religijnymi, patriotycznymi, erotycznymi itd. Czytelnik nic tylko poddaje się sugestiom czytanego dzieła, ale niejako dopełnia je w lekturze własnymi treściami uczuciowymi, nasyca je pobudzonymi przez lekturę doznaniami, wprowadza jak gdyby w jego obręb świat swoich własnych przeżyć. W przeżyciach tych odbiorca może solidaryzować się z postawą pisarza i j_eg₀

artystycznymi rozstrzygnięciami, może iść całkowicie po linii wytyczonej przez autora, ale bywa często tak, że przeciwstawia się tej linii z powodów natury estetycznej czy pozaestetycznej. jego przeżycia mają wtedy charakter opozycyjny względem dzieła. W procesie lektury ścierają się ze sobą nieustannie dwie sity: z jednej strony utrwalone w utworze dążenia twórcy do zawładnięcia czytelnikiem, do ukształtowania jego postawy, mniemań i wyobrażeń, z drugiej zaś przyzwyczajenia i upodobania owego czytelnika, jego wrażliwość i zainteresowania. Konkretyzacja ideowo--cstetyczna jest wynikiem starcia tych sił, powstaje jako rezultat ich konfliktu bądź uzgodnienia.

Każde dzieło literackie jest nastawione na określoną konkretyzację, twórca dąży do tego, by wywołać w świadomości odbiorcy przeżycie i ocenę dzieła o zamierzonym przez siebie charakterze, cały utwór konstruuje zgodnie z tym właśnie celem, stara się panować nie tylko nad tym, co w dziele jest bezpośrednio zawarte, ale i nad dopełnieniami, które wniesie czytelnik, stara się owe dopełnienia niejako z góry określić. Jednakże — z drugiej strony — odbiorca wprowadza do czytanego dzieła swój własny punkt widzenia i swoje własne doświadczenia życiowe i estetyczne.

Konkretyzacja nic jest właściwie nigdy procesem definitywnie skończonym i zamkniętym. Przechodzi ona przez rozmaite fazy. Nie wszystkie jej elementy pojawiają się już w trakcie lektury, niekiedy czytelnik jeszcze w długi czas po przeczytaniu utworu „dopełnia” go nowymi refleksjami, ocenami i spostrzeżeniami. Dzieło jak gdyby żyje w jego parnię-cii wciąż ulega przemianom, staje się pełniejsze i bogatsze o nowe momenty.

Konkretyzacja estctyczno-ideowa jest procesem jednostkowym, związanym z indywidualnością czytelnika, z charakterem jego doświadczeń i zdolności do przeżywania. Jednakże, będąc aktem indywidualnym, ma ona równocześnie charakter społeczny. Czytelnik jest członkiem pewnej zbiorowości uznającej określone wartości kulturalne, mającej jakieś gusty i upodobania estetyczne. Jego osobiste upodobania są związane ze zbiorową świadomością kulturalną określonej grupy społecznej w określonym czasie. Stanowisko, jakie zajmuje względem czytanych* dzieł, w pewnym zakresie jest identyczne ze stanowiskami innych członków danej zbiorowości, ponieważ wszystkie one pozostają pod wpływem jednakowych norm estetycznych, przyzwyczajeń i konwencji panujących w tym środowisku. To samo dzieło wywołuje różne reakcje w różnych kręgach socjalnych i w różnych czasach. Jak głosi anegdota, zcccrzy