IMG612

28 Mit i znak

zależnie od niego, duża część współczesnych poszukiwań nieustannie powraca do problemu znaczenia: psychoanaliza, strukturalizm, psychologia eidetyczna, niektóre zapoczątkowane przez Bachelarda nowe próby krytyki literackiej badać chcą fakty o tyle tylko, o ile one znaczą. Zakładać zaś znaczenie, to odwoływać się do semiologii. Nie twierdzę, że semiologia mogłaby objąć te wszystkie badania - mają one różną treść. Posiadają jednak wspólny status, wszystkie są naukami o wartościach; nie zadowalają się odnalezieniem faktu, określają go i badają jako wartość zastępczą (valant-pour).

Semiologia jest nauką o formach, ponieważ bada znaczenia niezależnie od ich treści. Chciałbym powiedzieć kilka słów o potrzebie i granicach takiej nauki formalnej. Potrzebna jest tak samo, jak potrzebny jest każdy ścisły język. Żdanow wy kpi wał filozofa Aleksandrowa, który mówił o „sferycznej strukturze naszej planety”. „Dotychczas wydawało mi się - powiedział Żdanow - że sferyczna może być jedynie forma.” Zda-now miał rację: nie można mówić o strukturze w terminologii forniy i odwrotnie. Może w płaszczyźnie „życia” istnieje jedynie pełnia niemożliwych do rozróżnienia struktur i form. Nauka nie zajmuje się jednak niewypowiedzialnym; musi mówić o „życiu”, jeśli pragnie je przekształcić. Przeciwstawiając się platonicznej niestety donkiszoterii syntezy, każda krytyka musi pogodzić się z ascezą, ze sztucznością analizy, a więc uściślać metody i języki. Gdyby krytyka historyczna była mniej przerażona widmem „formalizmu”, byłaby zapewne płodniejsza; zrozumiałaby, że specyficzne badanie form nie kłóci się bynajmniej z koniecznymi zasadami całości i Historii. Wprost przeciwnie, im dany system został ściślej zdefiniowany od strony formalnej, tym uległejszy jest wobec krytyki historycznej. Parodiując znane powiedzonko, rzec można, że trochę formalizmu oddala od Historii, ale dużo - przybli-

ża. Czyż istnieje lepszy przykład totalnej krytyki niż formalny i historyczny, semiologiczny i ideologiczny zarazem opis świętości w Saint-Genet Sartre*a? Na odwrót, niebezpiecznie traktować formy jako przedmioty niejasne, półformy, półsubstancje, przydawać formie substancję formy, jak to na przykład robił realizm Żdano-wa. Semiologia, zamknięta w określonych granicach, nie jest metafizyczną pułapką, jest nauką, potrzebną, ale niewystarczającą. Trzeba pamiętać, że jednolitość wyjaśnienia nie polega na usunięciu takich czy innych jego składników, lecz — zgodnie ze zdaniem Engelsa — na dialektycznej koordynacji specjalistycznej nauk, jakie doń wprzęgnięto. Podobnie jest z mitologią: należy ona równocześnie do semiologii jako nauka formalna i do ideologii jako nauka historyczna: bada formy idei.¹

Przypomnę więc, że wszelka semiologia zakłada związek między dwoma terminami: signifiant (znaczące) i signifie (znaczone). Związek ten odnosi się do przedmiotów najróżniejszego rzędu i dlatego nie stanowi równości, lecz równoważność. Trzeba tutaj pamiętać, że odwrotnie niż w zwykłym języku, który mówi mi po prostu, że znaczące wyraża znaczone, w każdym systemie semiologicznym mam do czynienia nie z dwoma, lecz z trzema różnymi terminami; ponieważ to, co ogarniam, nie jest bynajmniej najpierw jednym, następnie drugim terminem, lecz wzajemnym stosunkiem, który je łączy: istnieje zatem element znaczący, znaczony i znak, będący skojarzeniową całością dwóch pierwszych

1

Rozwój reklamy, popularnej prasy, radia, ilustracji, nie mówiąc już o istnieniu niezliczonych rytuałów porozumienia (rytuałów społecznego pokazania się) sprawia, że stworzenie nauk* semiologicznej staje się szczególnie pilne. Ile co dzień mijamy przestrzeni rzeczywiście pozbawionych znaczeń? Bardzo niewiele, czasami żadnej. Jestem nad morzem: zapewne nie niesie ono żadnego przekazu. Ale ile materiału semiologicznego na plaży I Chorągwie, slogany, sygnały, tablice, ubrania, nawet opalenizna — są przekazami.