skanuj0010

124 Marcel Mauss

znamionują się mniejszą świadomą ścisłością, choć w praktyce zasady są określone i dostatecznie jasne.

Dwa pojęcia występują tam wszakże w sposób bardziej oczywisty niż w po-tlaczu melanezyjskim czy w bardziej rozwiniętych lub bardziej rozłożonych instytucjach polinezyjskich: pojęcie kredytu, terminu i honoru¹.

Jak widzieliśmy, na Melanezji i Polinezji krążenie darów zasadza się na pewności, że będą one zwrócone; „gwarancją” jest moc rzeczy danej, sama rzecz jest tą „gwarancją”. Ale we wszelkim możliwym społeczeństwie o naturze daru stanowi to, że zobowiązuje on terminowo. Z same określenia wynika, że wspólny posiłek, rozdawnictwo kava, talizman, który się zabiera, nie mogą być zwrócone natychmiast. Na wykonanie dowolnego przeciw-świadczenia potrzeba „czasu”. Pojęcie terminu jest więc logicznie implikowane, jeśli chodzi o odwzajemnianie wizyt, zawieranie małżeństw czy przymierzy, o ustanawianie pokoju, przybywanie na gry i walki odbywane zgodnie z regułami, obchodzenie świąt organizowanych każdorazowo przez kogoś innego, zwracanie sobie usług obrzędowych i honorowych, wzajemne „okazywanie sobie szacunku”². Wszystko to wymienia się wraz z rzeczami, tym liczniejszymi i cenniejszymi, im bardziej te społeczeństwa są bogate.

Szkic o darze 125

Potoczna historia gospodarcza i historia prawa popełnia pod tym względem poważny błąd. Przesycona ideami nowożytnymi, urabia sobie ona aprioryczne poglądy na ewolucję^{3 4}, kieruje się rzekomo konieczną logiką, a w gruncie rzeczy trzyma się starych tradycji. Nic bardziej niebezpiecznego niż ta „nieuświada-miana socjologia”, jak ją określił Simiand. Cuq na przykład mówił jeszcze: „W społeczeństwach pierwotnych występuje tylko system wymiany; w rozwiniętych - uprawia się sprzedaż za gotówkę. Sprzedaż na kredyt charakteryzuje wyższą fazę cywilizacji; początkowo występuje ona w formie pośredniej jako kombinacja sprzedaży za gotówkę i pożyczki”¹³⁷¹. W rzeczywistości mamy tu do czynienia ze zgoła innym punktem wyjścia danym w pewnej kategorii prawnej, pomijanej przez prawników i ekonomistów, którzy się nią nie interesują. Jest nią dar, zjawisko złożone, zwłaszcza w postaci najdawniejszej, w postaci świadczenia całościowego, którego nie badamy w tej rozprawie. Otóż dar nieuchronnie pociąga za sobą pojęcie kredytu. Ewolucja nie przeprowadziła prawa od gospodarki wymiennej do sprzedaży, a sprzedaży - od gotówkowej do kredytowej. Na systemie podarunków dawanych i zwracanych w terminie nadbudowały się, z jednej strony, wymiana, jako uproszczenie, zbliżenie czasów wcześniej rozłączonych, z drugiej zaś, kupno, sprzedaż - ta ostatnia jako kredytowa i gotówkowa - oraz pożyczka. Nic nie wskazuje bowiem na to, że jakiekolwiek prawo, które wyszło poza opisywaną przez nas fazę (zwłaszcza prawo babilońskie), nie znało kredytu, znanego wszystkim społeczeństwom archaicznym, trwającym wokół nas. Oto inny, prosty i realistyczny sposób rozwiązania problemu dwóch „momentów czasu”, które jednoczy umowa - problem ten był już badany przez Davy’ego⁵.

Równie doniosłą rolę w tych transakcjach Indian odgrywa pojęcie honoru. Indywidualny prestiż wodza, prestiż jego klanu nigdzie indziej nie są bardziej związane z wydawaniem, z dbałością o zwracanie z nawiązką przyjętych darów, ze sposobem przekształcania tych, którzy go zobowiązali, w zobowiązanych mu. Spożycie i niszczenie są tam zaiste bezgraniczne. W toku pewnych potlaczy należy wydać wszystko, co się ma, nie zatrzymując dla siebie niczego⁶. Współzawodniczy się o to, kto okaże się bogatszy, a zarazem wykaże się bardziej szaleńczą rozrzutnością. U podstaw wszystkiego legła zasada rywalizacji i an-

1

Boas nie napisał nic lepszego o potlaczu niż następująca strona (12^,h Report on the North-Westem Tribes of Canada, B. A. Adv. Sc, 1898, s. 54-55; por. też 5'^h Report on the North-Westem Tribes of Canada, dz. cyt., s. 38): „System gospodarczy Indian z kolonii brytyjskiej, jak system gospodarczy ludów cywilizowanych, opiera się w znacznej mierze na kredycie. We wszystkich swych przedsięwzięciach Indianin ufa w pomoc swoich przyjaciół. Obiecuje, że spłaci tę pomoc w terminie późniejszym. Jeśli pomocy udzielono w przedmiotach wartościowych, które Indianie wyceniają w derkach, jak my wyceniamy je w pieniądzu, to obiecuje, że zwróci wartość pożyczki z procentem. Indianie nie znają pisma, co sprawia, że gwoli zabezpieczenia pewności transakcji przeprowadza się ją publicznie. Potlacz to z jednej strony zaciąganie długów, z drugiej zaś - spłacanie ich. Ten system gospodarczy jest rozwinięty do tego stopnia, że kapitał posiadany przez wszystkich stowarzyszonych członków plemienia znacznie przewyższa istniejącą ilość dostępnych wartości. Inaczej mówiąc, warunki są całkiem podobne do tych, jakie występują w naszym własnym społeczeństwie: gdybyśmy chcieli, by wszystkie wierzytelności zostały spłacone, okazałoby się, że w rzeczywistości nie wystarcza na to pieniędzy'. Rezultatem takiej podjętej przez wszystkich wierzycieli próby odzyskania udzielonych pożyczek byłoby wywołanie zgubnej paniki, z której społeczność długo musiałaby się leczyć.

Trzeba zrozumieć, że Indianin, który zaprasza wszystkich swych sąsiadów i przyjaciół na wielki potlacz, i który na pozór trwoni wszystkie dobra nagromadzone w ciągu długich lat pracy, ma na widoku dwa cele, które musimy uznać za mądre i chwalebne. Jego pierwszym celem jest spłacenie długów. Czyni to publicznie, uroczyście i w sposób przypominający zawarcie umowy notarialnej. Jego drugim celem jest ulokowanie owoców swej pracy tak, aby zarówno on, jak jego dzieci miały z nich największy zysk. Ci, którzy podczas tego święta dostają podarki, otrzymują je jako pożyczki; wykorzystają je w aktualnych przedsięwzięciach, ale po upływie kilku lat będą musieli je zwrócić z nawiązką dawcy albo jego spadkobiercom. Toteż Indianie uważają potlacz za środek zapewnienia dobrobytu dzieciom, gdyby miały one zostać sierotami w młodości...”.

Zastępując terminy „dług”, „opłata”, „spłata”, „pożyczka” przez terminy takie jak: „dary ofiarowane” i „dary zwrócone” - terminy, które zresztą Boas wprowadza - uzyskujemy dość wyraźny pogląd na rolę kredytu w toku potlaczu.

O pojęciu honoru por. Boas, T^h Report on the North-Westem Tribes of Canada, s. 57.

2

   Wyrażenie tlingit\ zob. Swanton, Tlingit Indians, dz. cyt., s. 421 i in.

3

   Nie zauważono, że pojęcie kredytu jest nie tylko równie stare, ale równie proste, lub, jak kto woli, równie złożone co pojęcie gotówki.

4

   Etude sur les contrats de Tepoąue de la premiere dynastie babylonienne, „Nouvelle Revue Historiąue du Droit”, 1910, s. Ali.

5

   Zob. Davy, Foi juree, dz. cyt., s. 207.

6

   Rozdanie całego mienia: Kwakiutl. Boas, Secret Societies and Social Organization of the Kwakiutl Indians, „Report of the American National Museum”, 1895, s. 469. Jeśli chodzi o inicjację nowicjusza, zob. tamże, s. 551. Koskimo. Shushwap: redystrybucja. Boas, T¹' Report on the North-Westem Tribes, dz. cyt., s. 91; Swanton, Tlingit Indians, „21^st Annual Report of the Bureau of American Ethnology”, s. 442 w przemówieniu: „wydal wszystko, aby pokazać (syna siostry)”. Redystrybucja wszystkiego, co zostało wygrane: Swanton, Texts and Myths of the Tlingit Indians, „Bulletin nr 39 Bureau of American Ethnology”, s. 139.